Econoom Eric Lonergan: woede kan een drijvende kracht zijn voor verandering

Waarom worden mensen boos? Wat zegt het over onze politiek als mensen boos worden? Ik ben opgegroeid in Dublin, Ierland. Ik herinner me nog dat Nelson Mandela naar Ierland kwam. Het was een van de eerste landen die hij bezocht na zijn vrijlating in 1990. Waarom Ierland, zul je je afvragen. Ik heb daar geen goede reden voor gehoord. Ik geloof dat Ierland een grote anti-apartheidsbeweging had. Maar ik weet nog dat ik als tiener naar het centrum van Dublin ging om de toespraak van deze bijzondere man te horen in het jaar van de bevrijding van Zuid-Afrika.

Wie beelden van Nelson Mandela heeft gezien weet dat hij een zeer rustige man was. Hij had zeer veel morele autoriteit. Hij sprak de menigte in het centrum van Dublin toe. Van die dag staan twee dingen me levendig bij.

Het eerste is dat ingrijpende sociale en economische verandering daadwerkelijk mogelijk is. Want hoewel de strijd tientallen jaren had geduurd toen de apartheid eenmaal instortte in Zuid-Afrika, ging het heel snel. Die eerste herinnering is er een van hoop op sociaal-economische verandering.

De tweede herinnering aan die dag is een heel gewone en ietwat vreemde herinnering. In mijn ooghoek, terwijl ik naar de toespraak luisterde, zag ik een boze Ierse man die met een Ierse vlag zwaaide. Met zijn boze geschreeuw onderbrak hij steeds deze historische gebeurtenis. Uiteindelijk gaf ik het op en keek ik hem aan. Toen zei hij: En de onderdrukte mensen in Ierland dan? En wij dan? Ik zag diepgewortelde boosheid op zijn gezicht. En ik weet nog dat ik als tiener dacht: vandaag draait niet om ons, maar om iets groters.

Die herinnering kwam weer boven in hele andere omstandigheden, bijna twintig jaar later, toen ik in Florida was, in Miami, in de Verenigde Staten. Dit was vlak na de wereldwijde financiële crisis. Ik zat in een taxi, ik was daar voor zaken. Ik begon een gesprek met de taxichauffeur. Ik denk dat hij achterin de zestig, begin zeventig was. Hij zei dat hij uit Boston kwam. Hij was een Ierse Amerikaan, geboren in de Verenigde Staten. Hij was na zijn pensioen naar Florida verhuisd. Ik zei niks, maar vond het vreemd dat hij na zijn pensioen als taxichauffeur werkte. Hij was heel aardig en het was een leuk gesprek.

Hij zei: Je vraagt je vast af, als ik met pensioen ben, waarom ik dan nog als taxichauffeur werk. Ik zei: Ik wilde niet nieuwsgierig zijn, maar inderdaad. Hij zei: Drie jaar geleden werd bij mijn dochter een ernstige hartafwijking vastgesteld. En de enige chirurg die haar kon behandelen, was een wereldberoemd cardioloog die voor de Miami Dolphins werkt. Ik moest de behandeling zelf betalen. Daarom heb ik een miljoen dollar schuld die ik moet afbetalen. Als Europeaan raakt je dat op een menselijk niveau. Maar wat interessant was, terwijl we verdergingen met het gesprek, dat deze fatsoenlijke, rustige man heel boos begon te worden.

Waarom werd hij zo kwaad? Er was een periode gedurende de financiële crisis, waarin een aantal medewerkers van de Amerikaanse verzekeraar AIG, een van de bedrijven die het systeem ten val hadden gebracht, en dat door de belastingbetaler moest worden gered. Een stel werknemers klaagde de overheid aan vanwege hun bonussen. Bonussen van miljoenen dollars.

Die rustige, fatsoenlijke man werd daar heel erg kwaad over. Want hij had zijn belasting betaald. Hij was boos dat hij voor de zorg voor zijn dochter moest betalen, maar dat beschouwde hij als zijn morele plicht. Maar hij zat er echt mee dat met zijn geld een bedrijf overeind was gehouden, en dat mensen die in de cel hoorden, miljoenen dollars eisten.

Toen dacht ik aan de boze Ier met zijn vlag bij de toespraak van Nelson Mandela. Dit zijn twee soorten boosheid. Of niet? Wat vertellen die boosheden mij?

Toen ik het boek Angrynomics schreef met politiek-econoom Mark Blyth, onderzochten we het thema boosheid. We wilden begrijpen waarom er boosheid is in onze politiek. En we begonnen met het verzamelen van data. IBM heeft een systeem, Watson Analytics, waarmee je honderdduizenden nieuwsberichten kunt scannen. En we sorteerden de berichten op het thema boosheid.

Er waren twee interessante resultaten die verband houden met deze verhalen. Het meest voorkomende gebruik van boosheid in nieuwsberichten houdt verband met morele verontwaardiging. Ons gevoel dat er onrecht plaatsvindt. Ik noem dat graag de boosheid van engelen. Dat is ook het type boosheid waar de filosoof Aristoteles over praat. Aristoteles heeft het over boosheid als passende reactie op vermeend onrecht. Als we iets zien wat pertinent fout en onrechtvaardig is, is boosheid een van onze reacties. Het is bijna zoiets als ons moreel kompas.

Ongeveer een jaar geleden, toen het boek uitkwam, was Black Lives Matter veel in het nieuws en er waren veel demonstraties in de Verenigde Staten. Een heel interessante video ging toen viraal. Cornel West, een intellectuele voorvader van de burgerrechtenbeweging, werd geïnterviewd op CNN. Hij kwam met een zeer interessant argument, dat ik hier wil herhalen. Hij zei: Wat zegt het over onze samenleving als we politiegeweld zien, dus als we zien dat de politie de wet overtreedt, wat zegt het over ons als we dan niet kwaad worden?

Dat is hoe Aristoteles naar boosheid keek. Namelijk dat je dan boos hoort te worden. Er is een gepaste boosheid als we onrecht waarnemen. Dat was het eerste type boosheid bij dat onderzoek. Een soort morele verontwaardiging, een gevoel van onrecht.

Het tweede type is erg intrigerend en kan verband houden met de Ierse nationalist en zijn vlag. Op plaats twee bij nieuwsberichten over boosheid, stonden boze sportfans. Ik ga graag naar voetbalwedstrijden in Noord-Londen waar de rivaliteit groot is. De sfeer is daar ongelooflijk. Je kunt zeggen: Bij zulke wedstrijden hoef je geen dataonderzoek te doen, ik had je wel kunnen vertellen dat daar boze fans zitten. Het is een bepaald type. Ze zijn meestal in de minderheid en ik heb nooit een boze fan gezien die geen man was. Mannen betalen geld om naar wedstrijden te gaan om heel boos te worden. En vaak is het dezelfde vent die elke week boos wordt.

Dat is een zeer interessant fenomeen. Dus dacht ik bij mezelf: Waarom? Wat is het nut? Ik ben opgeleid als econoom. Dus als ik wedstrijden bezoek, vraag ik me af: Waarom doen ze dat? Waarom gedragen die fans zich zo? Hoe past dat in het economisch systeem?

Uiteindelijk concludeerde ik dat boosheid twee gezichten heeft. We hebben de boosheid van engelen, ons moreel kompas. En we hebben de boosheid van duivels, een tribale energie. We hebben een instinct ontwikkeld om de stam te verdedigen. En bij schaarsheid of dreiging, als we ten strijde moeten trekken, moeten we kleur bekennen.

De sociale psychologie leert ons dat onze neiging om groepen te vormen, zo diep zit en zo subtiel is dat je het bijna niet kunt weerstaan. Progressief of conservatief, rechts of links, geel of rood, een Nederlandse fan of een Ierse fan. We zullen haast onmerkbaar en heel snel groepen vormen. En als we ons bedreigd wanen, is de macht van de groep nog belangrijker.

Dus wat is de rol van die twee soorten boosheid in onze politiek?

Bij onze politici moeten we bedenken dat hun belangrijkste motivatie is om gekozen te worden. Politiek-wetenschappelijk onderzoek op dat vlak is zeer onthullend. Boze mensen zullen eerder gaan stemmen. Verkiezingen worden steeds vaker met kleine marges gewonnen. Als je de marge met twee of drie procent kunt beïnvloeden, zul je vaak winnen. Donald Trump won de verkiezingen in 2016 door slechts 70.000 kiezers over te halen. Minder dan één procent van het electoraat.

Dus wat is de strategie van de politicus? Maak mensen boos. Daarvoor zijn er twee opties: Morele verontwaardiging of tribale boosheid. Ik denk dat je in de politiek van nu twee kanten op kunt. We gaan mee met de boosheid van duivels, of we luisteren naar de boosheid van engelen.

Wat zeggen de engelen en zijn we het met ze eens? Ik vermoed dat Greta Thunberg eigenlijk een boze engel is. En als econoom denk ik dat ze gelijk heeft. Dus wat wij moeten doen, is een politiek scheppen die nieuwe economische instituties vereist om de planeet duurzaam te maken. Dan is voor mij als econoom interessant dat we de middelen hebben.

Ik heb gekeken wat de rente is op een Nederlandse staatsobligatie van tien jaar. En tot zeven jaar is die rente in Nederland negatief. De Nederlandse staat krijgt geld toe als ze geld lenen. Het probleem van klimaatverandering zit in investeringen. Wat Nederland, Ierland en ieder ander land moet doen, is onze energie-infrastructuur vervangen door duurzame stroom en dan alles op elektriciteit laten draaien. Dat is een investeringsprobleem, vind ik als econoom. We hebben de financiële middelen, we hebben de technologie. Het zou ons leven niet dramatisch veranderen, maar wel onze economieën. Dus waarom gebeurt het niet?

Misschien is er behoefte aan meer van de juiste soort boosheid.