Curator Fredo de Smet: laat je niet te veel door een machine bepalen

Google Maps... sta je er soms bij stil wat een uitvinding dat is? De ganse wereld om in rond te dwalen. Zomaar in je broekzak. En wat een geweldig instrument ook. Altijd een antwoord op de vraag hoe je van A naar B moet reizen. Maar het is ook een symbool voor de paradox van het internet. Een paradox waar ik het vandaag over wil hebben. De app zal je accuraat vertellen hoe je ergens moet komen. Maar vraag hem niet waar je leven naartoe gaat. Daar heeft Google Maps geen antwoord op. Hij helpt je niet om je te oriënteren. Integendeel.

Niet zo lang geleden was het duidelijk waar het naartoe ging: de toekomst was digitaal. Het onderwijs, het bestuur, de politiek, de economie, de media… het zou allemaal veranderen door digitalisering. En ja, de digitale technologie heeft veel dingen versneld. Maar niet per se de goede dingen. Alsof het internet een vergrootglas voor onze kwetsbaarheden is. Polarisatie, desinformatie, wantrouwen en complottheorieën. Soms heb ik het gevoel dat we de weg kwijt zijn. Wij als mens, bedoel ik dan. We lijken verdwaald. Daar heeft Google Maps geen antwoord op.

En kom ik hier, naïef en wel, met een voorstel. Laten we beginnen aan een nieuw verhaal. Een nieuw hoofdstuk. Laten we daarbij met meer verbeeldingskracht over onze toekomst nadenken. Een digitale toekomst, maar wel een die meer humanistisch dan mechanistisch is.

Nadenken over deze toekomst, begint met nadenken over technologie. De beste manier om dat te doen, is door af en toe de trein te nemen. Het eerste wat ik doe als ik een station binnenstap, is op zoek gaan naar de klok. Op Antwerpen Centraal hangt de klok in het centrum van de binnengevel. Voor zij die er al eens op bezoek gingen, Antwerpen Centraal is een prachtig station. De treinen komen aan in een centrale hal, een stalen overkapping over het perron. Centraal in de nis van de wand: een klok. Wat zeg ik: dé klok. De machine die nationaal en internationaal verkeer mogelijk maakt. Een embleem van de industriële revolutie. In het midden van de gevel.

Stel je het even voor, honderd jaar geleden. Je stapt van de trein het perron op, richt je blik naar boven en je ziet… een klok. Op de plek waar in een kerk een heiligenbeeld zou hangen, daar hangt nu een machine. Een machine die we vereren, als een hogere macht. Neem je de Thalys naar Parijs, dan stop je op Paris Nord. Dit station lijkt een beetje op Antwerpen Centraal. Ook met zo'n gevel in een halve cirkel. Alleen is daar de klok verwijderd. De nis is er wel nog, als een litteken, zonder klok. Maar de machine is weg. Alsof dit station ontheiligd is.

Nu denk je waarschijnlijk, waar heeft 'ie het over? Welja, de klok is een metafoor voor hoe we ons tot technologie verhouden. Een eenvoudige machine zoals een klok heeft onze hele wereld veranderd. We leven op het ritme van de klok. Het is de klok die ons wakker maakt 's morgens, die dicteert wanneer we eten, hoe lang we werken. De klok vertelt wanneer en hoe we leven. Wat ik wil zeggen is dat de klok meer dan een machine of instrument is. Het is een manier om onze wereld te organiseren. En dat kan je ook van digitale technologie zeggen.

Net zoals de klok onze huidige moderne maatschappij heeft georganiseerd, is digitale technologie onze wereld van vandaag aan het reorganiseren. Op deze manier over technologie nadenken, geeft een beeld van hoe historisch dit moment is. Want de klokken van vandaag zitten in onze zak, zijn allemaal met elkaar verbonden en dat volgens hetzelfde ritme over de hele wereld. Je weet dit natuurlijk al, maar sta er toch eens bij stil. Hoe we leven, hoe we ontspannen, hoe we dromen, hoe we reizen, hoe we leren en hoe we ons met elkaar verbinden. Het is binnen enkele jaren allemaal veranderd door technologie.

En net zoals elke machine een voordeel en een nadeel heeft, kan elke technologie ons bevrijden of bedreigen. Zo heeft ook de digitale wereld twee zijdes. Dus laten we even stilstaan bij die technologie en beseffen dat we er nog alle kanten mee uit kunnen. Maar we zullen het wel eens in handen moeten nemen, die digitale toekomst van ons.

En met we bedoel ik wij. Mensen, niet consumenten. Natuurlijk moeten ook bedrijven, organisaties en overheden mee. Maar wij – jij en ik – kunnen ook het verschil maken. Noem me een romanticus, maar ik geloof echt dat dit het moment is. Het moment waarop onze kleinkinderen jaloers zullen zijn, zoals wij naar de jaren zestig kijken. Het moment waarop wij onze toekomst in eigen handen nemen.

Hoe? Laat me enkele suggesties geven. Drie eenvoudige tips. Als eerste: waardeer je aandacht. Waardeer zelf je eigen aandacht. Laat het niet door een machine bepalen. De digitale wereld is een wereld van te veel. Te veel muziek om te beluisteren, te veel series om te bekijken, te veel mails om te verwerken, te veel nieuws om te volgen, te veel verhalen om te geloven. Te veel vrienden om te onderhouden. Welkom in de wereld van overvloed. Een wereld met te veel dingen om te ontdekken of te doen.

Het enige wat we te weinig hebben is tijd. Want ja, er zitten maar 24 uur in een dag. Tijd is schaars. Internet is te veel. Er wordt dan ook op onze aandacht gejaagd als op een bitcoin. Schrijf het daarom in jouw agenda, smartphone of schriftje: value your attention. Waardeer je eigen aandacht. Je weet dit natuurlijk al. Maar doe je het ook? Ben jij de bewaarder van je aandacht? Hoe eenvoudig deze eerste vuistregel ook klinkt, het is een helse opdracht. Ik worstel er elke dag mee. Jij moet beslissen, niet een algoritme of machine, wat je aandacht waard is. Waardeer je eigen aandacht. Let er op. Begin er morgen mee (of meteen!). Het maakt een groot verschil.

Ten tweede: verkies competentie boven competitie. Wat bedoel ik daarmee? Wel, de digitale wereld is een wereld zonder grenzen. Door alles te herleiden tot combinaties van 0 en 1 kan ook alles grenzeloos groot worden. Kan alles schaalbaar worden. En dat is natuurlijk een grote uitdaging, want ons werk, onze carrière, onze veiligheid, onze maatschappij is gebaseerd op grenzen. Leeftijdsgrenzen, taalgrenzen, landsgrenzen, wetten, noem maar op.

Digitale technologie heeft een grenzeloze wereld gecreëerd. Een wereld waarin de burger zowel lokaal als globaal kan acteren. Dat is ergens aantrekkelijk, maar het is een gevaarlijk spel. Een spel waarin je als het ware altijd tegen de beste speelt. Denk aan Youtube of Tiktok. Daarom is het slimmer niet voor competitie maar voor competenties te kiezen. Ik zeg niet dat winst waardeloos is, maar blind optimaliseren voor jezelf is op lange termijn voor niemand optimaal. Jezelf ontplooien is het nieuwe winnen.

En ten derde: break your bubble, doorbreek je bubbel. Kijk, de eigenlijke vraag is: wat is belangrijk, voor de mens? Wat is van waarde? Het gekke aan de digitale wereld is dat wij dat vaak zelf niet beslissen. Zonder dat je er bij stilstaat, beslist technologie meer en meer in jouw plaats wat waardevol is. Dat doen ze door suggesties te geven, een selectie te maken. En die dan op een hyperpersoonlijk niveau aan te bieden. Dat is dan ook de derde karaktertrek van digitaal. Alles wordt persoonlijk.

Je staat er niet bij stil (omdat het ook een vrij slim design is), maar digitale tools willen graag je beste vriend zijn. 'Welkom, Fredo; (bol.com), 'Waar ben je naar op zoek?' (Coolblue). 'Wil je verder kijken?' (Netflix) Hier is een lijst, 'speciaal voor jou' (Spotify). 'Speciaal voor jou.' Dat vat het wel samen. Geen wonder dat mensen denken dat wereld om hen draait. Je staat – als consument – de hele tijd in het centrum van de dingen. De digitale dingen, weliswaar. En hoe nuttig de user centred design-oefeningen zijn, ze zijn er zelden op uit de gemeenschap te verbeteren.

Het laatste advies dat ik je vandaag wil meegeven is dan ook: doorbeek de bubbel die het internet creëert. Het internet opent de wereld en sluit die ook af. Het is een vangnet en visnet. Een zeepbel waar je niet buiten kunt kijken. Doorbreek de bel. Zowel in de digitale als in de fysieke wereld. Mens zijn is uiteindelijk een teamsport.

Tot hier mijn adviezen voor een humaan leven in een digitale wereld. Het zijn er maar drie. In mijn boek geef ik er tien. Tien vuistregels om digitaal humanist te worden. Om jezelf, de mens, centraal te zetten in de digitale wereld. Zo'n vuistregel is een heuristisch trucje. Een vereenvoudigde tagline om door de complexe digitale wereld te gidsen. Het is een beetje zoals Google werkt. Een extreem complexe machine met aan de oppervlakte een zoekbalk. Behalve dat ik je niet enkel vraag naar een weg of een winkel op zoek te gaan, maar ook naar waarden. Want wat hebben we aan de mens die een robot fabriceert als diezelfde mens niet weet welke belangen hij waardeert?

Nu wil je weten welke waarden we centraal zetten. Hoe graag ik het je ook zou vertellen, dat is volgens mij te vroeg. Laten we beginnen alvast de vraag te stellen. Wat is van waarde? Niet voor de tech, niet voor het systeem. Maar voor ons, de mens. Het is uiteindelijk aan ons om voor ons te kiezen. Het is aan de mens om weer voor de mens te kiezen.