In Brainwash Talks van Human delen invloedrijke denkers, schrijvers, kunstenaars en wetenschappers verrassende ideeën voor persoonlijke en maatschappelijke problemen. Deze keer neurowetenschapper Boris Konrad.

Je hersens effectief gebruiken: wel zo handig. Voor ieder die wel eens moet lesgeven, of zelf moet leren, komt een sterk geheugen goed van pas. Hoe zit het met jouw geheugen? Werkt het goed? Bijna overal hoor ik van mensen: mijn geheugen is redelijk, of slecht. Bij sommigen zelfs zo slecht dat ze de naam van hun partner op hun arm moesten tatoeëren.

Heel anders is dat bij geheugenatleten. Die doen je versteld staan. Als ik een pak kaarten neem en schud en je vraag om de volgorde van alle 52 kaarten in te prenten, denk ik dat de meeste mensen dat niet kunnen. Het wereldrecord hiervoor is iets meer dan 12 seconden. Mij lukt het in 30 seconden, als ik mijn dag heb.

Ik kan je in korte tijd leren je geheugen beter te gebruiken. Ik ben neurowetenschapper in Nijmegen, maar ook geheugentrainer. In mijn boek De geheimen van ons geheugen beschrijf ik waartoe we in staat zijn. Met Duitsland heb ik zeven keer het WK geheugensport gewonnen. En ik vind dat geheugentraining een rol moet krijgen in ons onderwijs. Want stel je voor dat leerlingen vol enthousiasme dingen leren. Dat ze met plezier zaken in hun hoofd stampen: historische data en weetjes, en met gemak nieuwe woorden en complexe wetenschappelijke begrippen leren. Volgens mij hoeft dit geen fictie te blijven, het is echt mogelijk.

We hechten weinig waarde aan uit je hoofd leren. Althans, in onze samenleving. In Azië ligt dat anders. Bij het WK Geheugensport in 2013 werd het team uit Mongolië, dat 2 miljoen inwoners telt, derde op de ranglijst van landen. Bij aankomst thuis werd het team op het vliegveld ontvangen door de premier van hun land. De teamaanvoerder werd in Mongolië sporter van het jaar en jurylid bij Mongolia's Got Talent. De Filipijnen werden tweede. Zij werden thuis onthaald door tv-ploegen, waren te gast in het parlement en kregen beurzen om hun sport als prof te kunnen beoefenen. Mijn team, Duitsland, won. Ik werd op het vliegveld onthaald door mijn moeder, en in de lokale krant stond een klein stukje met een spelfout in mijn naam. Groot contrast.

Een leuk feit over geheugensporters: het is geen speciaal talent, maar louter een kwestie van techniek. Dat hebben we met onderzoek aangetoond. In een vorig jaar gepubliceerd artikel tonen we aan dat geheugensporters geen afwijkende hersenstructuur hebben. Maar we vonden wel verschil in de functionele hersenconnectiviteit, hoe verschillende delen van het brein met elkaar communiceren. Sterker nog: toen ik studenten zes weken op die technieken liet oefenen, vlogen niet alleen hun geheugenprestaties omhoog, maar vertoonden ze dezelfde functionele hersenconnectiviteit.

Sommigen zullen zeggen: 'Ach, ik heb een computer, smartphone, internet. Ik hoef niks meer te onthouden. En leren is toch meer dan stampwerk?' Ja en nee. Als je weet dat je iets kunt opzoeken, onthoud je het niet. Wat je niet kunt onthouden, kun je niet begrijpen. En wat men vaak over het hoofd ziet: zonder geheugen geen ideeën.

Je kent vast het verhaal van hoe Newton zijn zwaartekrachttheorie bedacht. Op een mooie herfstdag zo tegen 1670 was hij aan het relaxen in de tuin. Hij zat onder een boom, er viel een appel op zijn hoofd en pats! Zwaartekracht. Ineens snapte hij het. Zoiets noemen we een eureka-moment. Dat stamt van Archimedes, die ook zo'n briljante inval had toen hij in bad stapte, het water zag stijgen en dacht: het volume van het verplaatste water moet ook dat van mijn lichaam zijn. Eureka. Maar bij die anekdotes wordt verzwegen dat ze die kwesties jarenlang bestudeerden voordat ze 'ineens' op hun geniale idee kwamen. Ze hadden al netwerken in hun hersenen, herinneringen, die ertoe leidden.

Mijn fascinatie voor het geheugen begon al op school, in 2002. Ik zag een geheugentrainer op tv die een actrice geheugentechnieken leerde. En ik dacht: dat kan van pas komen op mijn eindexamen. Al snel deed ik aan wedstrijden mee. En ook op school had ik er veel aan. Tot die tijd deed ik het goed, maar was geen uitblinker. In de vierde klas bleef ik bijna zitten op Engels. Ik kan de 'th' nog steeds niet uitspreken, maar mijn Engels is nu redelijk. Allemaal dankzij geheugentraining. Ik deed twee studies in de tijd van één: informatica en natuurkunde. Voltooide ze allebei met de hoogste cijfers, en promoveerde in de neurowetenschap voor mijn dertigste. En ik bleef actief als geheugensporter en voetbalde elk weekend. Ik spreek vloeiend Engels en Nederlands en redelijk Mandarijn en Spaans. Ik zeg dat niet om op te scheppen. Want ik weet zeker dat wat mij is gelukt haalbaar is voor willekeurig welke middelbare scholier. De natuur geeft ons namelijk wel onze hersenen, maar niet de handleiding. Niemand legt uit dat je geheugen beter wordt als je er anders mee omspringt.

Ik zou willen dat ik je kon vertellen dat we precies weten hoe ons geheugen werkt. Helaas, we weten wel iets, maar nog lang niet alles. Waar in onze hersenen zit het geheugen? Als ik een computer open, zie ik de harde schijf, het werkgeheugen en de processor. Allemaal met een eigen functie. In de hersenen zie ik dat niet. Veel van onze informatie komt van patiënten.

Beroemd is patiënt HM, die zware epilepsie had. Dat zat bij hem in de hippocampus, diep in de hersenen. In 1953 besloot een arts de hippocampus bij hem weg te halen. Met succes: hij was grotendeels van zijn epilepsie af. Maar het was ook een groot fiasco, want hij kreeg een geheugenstoornis. Zijn langetermijngeheugen maakte geen herinneringen meer aan. Het gevolg? Hij was 28 jaar oud ten tijde van de operatie. Alles wat hij tot die tijd had meegemaakt, wist hij nog. Maar tot op hoge leeftijd dacht hij elke ochtend weer dat hij 28 was. Wellicht schrok hij van z'n oude gezicht in de spiegel – het tegengestelde van wat sterren nu hebben met botox.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Boris Konrad in Brainwash Talks (foto: Anna van Kooij).

Men constateerde nog wat interessante feiten. Hij leerde golfen, dat kon hij voor de operatie nog niet. Na een paar maanden ging dat zo: 'Heb je ooit golf gespeeld?' En hij zei: 'Nee, nog nooit, maar het lijkt niet moeilijk.' En dan speelde hij volleerd een potje. Hij had dus geleerd hoe je een bal slaat, zonder zich te herinneren dat hij het geleerd had. Dit laat zien dat we dus niet één geheugen hebben, maar verschillende. En dat heeft niet één specifieke locatie. De operatie had zijn herinneringen niet aangetast, maar wel zijn vermogen om nieuwe aan te maken.

Eén van de geheugensystemen die heel sterk zijn, is ons visuele geheugen. Wat je zelf ziet en ervaart, onthoud je vrij goed. Bij geheugentraining benut je dat voor het leren van dingen die je moeilijk onthoudt. Probeer je eens het volgende verhaal voor je te zien.

Stel je voor dat op de vloer voor je neus ineens een domeinnaam wordt geprojecteerd. Zoiets als www.koning.com, want ineens komt er een koning binnen. Niet koning Willem-Alexander, hij zegt dat hij koning Phil heet. Koning Phil zegt: 'Klas, ik kom jullie lesgeven.' Hij is heel streng, hij wil orde in de klas. Dus even recapituleren: een domein. Dan komt er een koning op, hij heet Phil. Je zit in zijn z'n klas, hij wil orde in de klas.

Hij beveelt een familie naar voren te komen. Hij vraagt hen: een van jullie is toch een genie? Maar welk soort genie precies? Dus: koning Phil heeft een klas, hij wil orde in de klas. Hij roept een familie het toneel op en daar zit een genie bij. Hij wil weten welk soort. Was het te volgen? Het is geen bestseller, maar hopelijk kon je het volgen. Dan kan je nu de volgende vragen beantwoorden. We kijken opnieuw naar het verhaaltje, waarbij je zelf wat woorden moet aanvullen. Je ziet een domeinnaam op de grond. Er komt iemand op. Wie? (Een koning.) Hoe heet hij? (Phil.) En Phil staat hier voor de... (klas). Wat wil hij in de klas? (Orde.) Wie roept hij het toneel op? (Familie.) Wat zit daarbij? (Een genie.) Maar hij wil weten… (Welke soort.)

Beetje raar, maar het werkt wel, hè? Makkelijk om het verhaal te volgen. Gefeliciteerd: je kent nu de acht taxonomische rangen van de biologie. Van domein, naar rijk, van koninkrijk, stam of phylum (Phil), klas, orde, familie, tot geslacht of genius (genie), en soort. Alle acht rangen in de juiste volgorde. Dat is maar een klein voorbeeld van een ezelsbruggetje.

Soms zegt men: 'Dat is een simpel rijtje, ik moet complexe stof leren.' Daar lees je vast boeken over, wat in feite een lineaire verzameling ideeën is. En de techniek hoeft niet lineair te blijven. Als je nog even teruggaat naar die domeinnaam: laat hem in je hoofd omhoogkomen en een grote arcade vormen, een boogbrug. En die zit onder de bacteriën. Jij vraagt je af of je in je auto over die boog heen kan rijden: karren, ja?

Nu ken je de drie domeinen in de biologie: arcade staat voor Archaea. Dan Bacteria. En karren, ja: Eukarya. Je kunt het steeds verder uitbouwen, dat is het mooie van die techniek.

Dit zijn maar een paar voorbeelden van geheugentechnieken. Op internet vind je er veel filmpjes over. Soms schrijft iemand daarbij: 'Filmpje gezien, maar ik onthoud nog steeds niets.' Alsof je naar een fitnessfilmpje kijkt en zegt: 'Nu ben ik nog geen Schwarzenegger.' Je moet ook zelf trainen. Maar met de juiste instructies en veel oefening kun je heel veel bereiken. Ik vind dat we dat moeten doen, het is heel nuttig. Geheugentraining moet een rol krijgen op scholen en universiteiten en bij het leren, zowel voor werk als privé, op alle leeftijden.