Zo kom je van je faalangst af

Wist je dat hier in het mooiste voetbalstadion van Nederland, De Kuip, al heel wat talentvolle spelers bezweken onder een mysterieus fenomeen? Kuipvrees. Spelers die heel goed spelen bij een andere club, worden gekocht door Feyenoord en vanaf dat moment, in hun eigen stadion, lukt ze niks meer. Het komt er niet meer uit, ze zijn onherkenbaar, alsof ze hun eeneiige tweelingbroer die nog nooit gevoetbald heeft, het veld opgestuurd hebben.

De kolkende kuip, het meest fanatieke publiek van Nederland, een legioen, vol van verlangen naar winst. Het wordt ze simpelweg te veel. We hebben ze hier zien gaan, de een na de ander: Gabor Babos, Anthony Lurling, Samuel Armenteros en Ruud Vormer. Als ik dat zie gebeuren, vraag ik me af: welke gedachtes schieten er door het hoofd van deze spelers? Welke ideeën verlammen de benen die vorig seizoen nog de sterren van de hemel speelden?

Tekst loopt door onder de video.

En het is natuurlijk een fenomeen dat verder gaat dan voetballers in de Kuip: de eerste week op je nieuwe werk maak je blunders die je in de afgelopen jaren nooit maakte. Tijdens het eerste bezoek aan je schoonfamilie schieten je opeens geen grappige opmerkingen te binnen tijdens een gesprek. Dat lied dat je verzonnen had om tijdens de bruiloft van je kind te zingen, klinkt met een zaal vol opeens niet meer zo zuiver als toen je het oefende.

Ik had het zelf een tijd geleden bij een radio-interview. Tijdens het voorgesprek met de redacteur rolden mijn antwoorden er heerlijk soepel uit, maar live tijdens de uitzending met al die luisteraars werd het ineens een heel ander verhaal. Toen dacht ik nog: zonde dat het gesprek met die redacteur niet is opgenomen en uitgezonden. Je zult zelf nog veel meer van dit soort voorbeelden kunnen verzinnen waarbij je jezelf niet bent doordat je je teveel bezig bent met anderen die naar je kijken of luisteren.

Want dat is ook wat je achteraf van spelers hoort die last hadden van Kuipvrees: het besef van de intense blik van zoveel fanatieke supporters om hen heen werd ze te veel. Waarom gebeurt dat juist hier, in De Kuip? Omdat nergens in Nederland het publiek zo trouw is, maar ook nergens zijn ze zo bloedfanatiek. Een van de spelers met Kuipvrees vertelt dat tijdens zijn eerste training bij Feyenoord een boomlange supporter hem bij de arm had gepakt en had gezegd: 'We accepteren je pas als je scoort tegen die club uit Amsterdam.' Het was vast een goedbedoelde motivatie, maar er gebeurde iets anders. Ineens ging deze speler vanuit de ogen van deze supporter naar zichzelf kijken.

Wat er dan gebeurt, is dat je zo bezig bent met wat anderen vinden, denken, en willen, dat je buiten jezelf raakt. Het is een soort omgekeerd panopticon. Dat is een ontwerp voor een gevangenis die helemaal in het rond is gebouwd, met in het midden een toren. De cipiers kunnen vanuit de toren alle cellen in kijken - pan-opticon betekent ook alziend - maar de gevangenen weten niet of er een cipier zit. Alleen al het idee dat ze bekeken en beoordeeld kunnen worden zorgt ervoor dat ze zich gaan gedragen zoals ze denken dat de cipier wil dat ze zich gedragen. Ze handelen niet meer vanuit zichzelf. Precies wat er in De Kuip gebeurt, maar hier zijn het de supporters die rondom zitten die de spelers in het midden bekijken, waardoor ze zich anders gaan gedragen omdat ze teveel bezig zijn met wat de supporters van hen willen.

Je kon juist zo goed voetballen omdat je van jongs af aan deed waar je zelf zin in had op het veld, je vertrouwde op iedere ingeving, was niet bezig met wat anderen zouden willen wat je deed. Je voetbalde vanuit jezelf. Maar nu, 100.000 ogen zijn op jou gericht. En je weet wat ze van je willen. En juist daarom lukt het niet meer. Het is dus de kunst om tijdens het spelen minder met de blik van al die supporters bezig te zijn. Je af te sluiten van de massa en te voetballen zoals je vroeger op het schoolpleintje deed. Maar ja, dat is makkelijker gezegd dan gedaan!

Zouden filosofen spelers misschien kunnen helpen om van hun Kuipvrees af te komen? Al eeuwenlang wordt er in de filosofie namelijk nagedacht over hoe het toch kan dat we allemaal weten dat het belangrijk is om dicht bij onszelf te blijven, en we toch de mening van anderen over onszelf veel te belangrijk maken, en daar ons humeur van af laten hangen. De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer schreef er ooit over: 'Andermans hoofd is een te ellendige plek om als zetel voor waar geluk te dienen.'

Maar goed, dat kunnen we wel zeggen, maar hoe leren we dat af? Hoe trekken we ons minder aan van de blik van de ander? De makkelijkste manier is natuurlijk gewoon: ouder worden. Laatst zag ik een prachtig bordje hangen in de keuken bij een vrouw die ze op haar 65e verjaardag had gekregen: 'The older I get, the more everyone can kiss my ass.' Maar daar hebben die spelers hier in De Kuip niet zo veel aan. Misschien hebben ze op hun 65e geen last meer van Kuipvrees, maar dan zit hun professionele loopbaan als voetballer er inmiddels wel op.

Gelukkig is er een groep oude Griekse filosofen die hét recept hebben om spelers van hun Kuipvrees af te helpen. Dit zijn de Cynici. En het toverwoord volgens hen is autarkeia. Letterlijk vertaald is dat zoiets als 'jezelf voldoende zijn', 'zelfvoorzienend', en dan in fysieke en mentale zin. Dat je onafhankelijk bent.

Het doel van het leven volgens de Cynici is het bereiken van die autarkeia. Want wat het goede leven het meest in de weg staat is dat we de mening van anderen altijd zo ontzettend belangrijk maken. Daarom moeten we ons leren onthechten. Vooral van de mening van anderen. Daarnaast onthechten zij zich ook van spullen, hadden geen bezittingen en leefden als een soort honden op straat (daar komt ook de naam 'Cynici' vandaan, wat 'honden' betekent). Om te leren mentaal onafhankelijk te worden, deden de Cynici bewust tegendraadse, schaamteloze dingen. Zij gingen hierin heel ver, want ze liepen halfnaakt op straat, bedreven publiekelijk de liefde, betastten zichzelf in het openbaar. Niet om te provoceren, maar om te leren dat er niks vreselijks gebeurt als iedereen je raar aankijkt. Dat je gerust afwijkend gedrag kan vertonen en gewoon blijft leven.

Eén cynicus, Diogenes van Sinope, werd zo bekend door zijn leer en leven dat Alexander de Grote (ook niet de kleinste) hem kwam opzoeken. Het verhaal gaat dat Alexander bij de ton kwam waar Diogenes in leefde, en zei: 'Diogenes, ik ben zo onder de indruk van jou, je mag me alles vragen en ik zal het je geven.' Diogenes antwoordde toen met: 'Als je me alles wil geven, zou je dan één stapje opzij willen doen, je staat in mijn zon.'

Toen was Alexander nog meer onder de indruk en zei: 'Och, als ik Alexander niet was, dan zou ik Diogenes willen zijn.' En toen zei Diogenes: 'Ja, en als ik Diogenes niet was, dan zou ik ook Diogenes willen zijn.' De ultieme autarkei, genoeg aan jezelf hebben.

Ik vind het wat ver gaan om spelers met Kuipvrees aan te raden om zichzelf op de Coolsingel te gaan betasten. Gelukkig kan deze oefening minder heftig. Misschien moeten spelers die merken dat ze Kuipvrees hebben, maar wijzelf ook als we merken dat we ons teveel van anderen aantrekken, in het alledaagse leven oefenen met tegendraadse, schaamteloze dingen doen. Zoek de grens op, voor iedereen ligt die ergens anders. Voor de één is het krachttraining doen in een trein, aan zo'n stang hangen om jezelf zo vaak mogelijk op te trekken, terwijl iedereen je vreemd aankijkt. Voor de ander is het tijdens een goed feest in de club als al je vrienden aan de cocktails gaan een glaasje melk bestellen, of ga één keer per week op een drukke plek, een supermarkt ofzo, vijftien seconden lekker op je rug liggen.

Het maakt niet uit wat je doet, als je maar iets afwijkends en tegendraads doet, waardoor je merkt: ik blijf gewoon leven als iedereen me voor gek verklaart. Daardoor ga je je als vanzelf minder aantrekken van wat anderen van je willen, word je meer immuun voor de blik van anderen, je laat het van je afglijden en word onafhankelijker, je traint je autarkeia. Ik kan het jullie allemaal aanraden. Juist in een samenleving waarin we allemaal steeds meer gezien en beoordeeld worden. Op straat, online, als klant van een Ubertaxi. Het is niet vergezocht om je voor te stellen dat we over een tijdje als gast in restaurants en kroegen online beoordeeld worden, en onze rating hoog genoeg moet zijn om toegelaten te worden.

Nu we elkaar zo in de gaten aan het houden zijn, zou je kunnen zeggen dat we ons eigen panopticon aan het maken zijn. Eeuwenlang was god het panopticon in de samenleving, die alles zag. Nu bouwen we zorgvuldig aan ons eigen panopticon, omdat we alles van elkaar willen zien en alles van onszelf laten zien. Het gevaar is daardoor dat we te veel bezig zijn met hoe we ons zouden moeten gedragen, wat anderen van ons willen. Dat we de gedragswensen van anderen te veel internaliseren. Juist in zo'n situatie is het van belang om je te blijven oefenen in tegendraads gedrag. Om niet je eigenheid en eigenzinnigheid kwijt te raken, om met elkaar geen saaie eenheidsworst te worden.

Dus gedraag je af en toe als een gek. Doe vreemde dingen, handel tegendraads, wees schaamteloos, om onafhankelijk te blijven in een tijd waarin we overal beoordeeld worden. En vooral talentvolle spelers die komend seizoen in De Kuip spelen. Train deze zomer op het veld, maar train buiten het veld vooral ook je onafhankelijkheid. Doe tegendraadse dingen in je alledaagse leven, waarbij iedereen je vreemd aankijkt, zo oefen je jezelf in het onafhankelijker worden van de blik van de ander. Zo krijg je minder last van Kuipvrees en dan zul je hier komend jaar sowieso de sterren van de hemel spelen! ​

Lammert Kamphuis is filosoof en auteur van het zojuist verschenen boek Filosofie voor een weergaloos leven. Hij kan wel 2000 keer hooghouden, waar hij 45 minuten over doet.