Jezelf zijn? Doe maar niet, zegt deze filosoof

Uitgebreid eten, de nachtmis of een bezoek aan de Johannespassie: feestdagen gaan hand in hand met rituelen. Daarbuiten houden we ons er liever zo min mogelijk mee bezig. En we associëren ze al helemaal niet met een succesvol leven. We associëren ze met dwang, met voorgeschreven leefregels, die ons voorschrijven wat te doen. Veel liever gaan we onze eigen gang, vieren we onze uniciteit, zijn we onszelf.

Dat maken we onszelf wijs: voor een goed leven moet ik naar mezelf kijken. Ik moet op zoek gaan naar mijn ware ik. En als ik die heb gevonden, dan moet ik trouw blijven aan wie ik werkelijk ben. Ik moet van mezelf houden en mijn ware ik omarmen. Dan kan ik mijn leven leiden zoals ik dat wil, zoals het mij uitkomt, zoals bij mijn kwaliteiten en talenten past. Ik moet een carrière en een partner kiezen die het beste bij mij passen. Laten waar ik niet goed in ben.

We denken dat we zo allemaal in vrijheid kunnen leven. We zijn moderne mensen, denken we, die ons eigen leven leiden. In tegenstelling tot traditionele mensen. Traditionele mensen worden verteld wat ze moeten doen. Zij krijgen ideeën mee over zichzelf en over de wereld, die ze moeten aannemen. Traditionele maatschappijen doen aan rituelen. Rituelen die ze de wet voorschrijven en ze denkbeelden opleggen die ze moeten accepteren. Daarom zijn zij niet vrij en wij wel.

Maar stel dat die stelling niet klopt. Stel dat ons idee van het vrije zelf niet klopt en zelfs gevaarlijk is? Stel dat het ons beperkt. Stel dat het ons belet om een beter mens te worden. Als we naar een voorbeeld van een traditionele maatschappij kijken, zoals naar de ideeën over het zelf en het ritueel in het oude China, dan beseffen we misschien dat we onze eigen aannames moeten bijstellen.

Laten we het hebben over de ideeën van het zelf in China. Is er daar een ware ik, waarnaar we op zoek moeten en die we moeten omarmen? Nee, het idee in het oude China dat ik je wil voorleggen is dat we juist rommelig zijn, heel rommelig. Een puinhoop van vele emoties, karakters en verlangens. Vanaf jonge leeftijd komen we steeds andere puinhopen tegen. En als we elkaar tegenkomen, ontlokken we aan elkaar constant verschillende reacties.

En het wordt nog erger. Al vanaf jonge leeftijd beginnen we in reactiepatronen te vervallen. Vanuit die patronen reageren we op de andere mensen die we tegenkomen, zodat we ons niet telkens opnieuw hoeven te verhouden tot die rommelige wezens die we tegenkomen. We reageren vanuit die patronen, en blijven ze herhalen. Om die reden hebben we constant dezelfde relaties, ongeacht met wie.

We gaan op een bepaalde manier met elkaar om. Soms goed, soms vreselijk. En dat hebben we niet door, omdat we vinden dat we onszelf moeten zijn, van onszelf moeten houden, en moeten beseffen dat de anderen ook zichzelf zijn. Wij moeten authentiek zijn en zij ook. Als ik boos ben, moet ik dat uiten, net als zij. En als het dan niet werkt, dan is dat maar zo.

Maar als deze ideeën uit het oude China kloppen, dan zijn dit de gevolgen: als we proberen authentiek te zijn en van onszelf te houden om wie we zijn, houden we dan niet gewoon van de patronen waarin we zijn vervallen? En die patronen zijn vaak heel slecht voor ons en voor de mensen om ons heen. En dat omarmen we. En het ergste is nog dat we tegen onszelf zeggen dat er niets aan te doen is, omdat we nu eenmaal zo zijn.

Als je het Chinese idee over het zelf serieus neemt, dan moet je het zelf niet omarmen, maar dan moet je het zelf juist overwinnen. Je moet het zelf breken, om met Confucius te spreken. En dat doe je door middel van rituelen. Want rituelen dwingen je niet tot een bepaald beeld van het zelf. Integendeel, ze doorbreken onze patronen. Als je met het ritueel bezig bent, moet je doen alsof je heel iemand anders bent, en op een andere manier met mensen omgaan, waardoor je de interactiemodi die ons leven domineren doorbreekt.

Ik zal je een voorbeeld geven. Een vader en een zoon gaan regelmatig naar een rituele ruimte om een rolwisseling te doen. Ze moeten de wereld dus vanuit een ander perspectief bekijken. De vader weet weer hoe het is om de ondergeschikte te zijn. En de zoon leert al vanaf jonge leeftijd hoe het is om verantwoordelijkheid te hebben en welke risico's daarbij horen. Door dat te doen doorbreek je de patronen die anders de vader-zoonrelatie een heel leven lang zouden domineren.

Een hedendaags voorbeeld: tijdens het avondeten maakt een gezin ruzie. Ze kibbelen, schreeuwen; alle oude patronen spelen op. Als je dan de sfeer verandert; de tafel dekt, kaarsen aansteekt, dan doorbreek je dat probleem voor heel even. Heel even voel je hoe het is om volledig contact met elkaar te maken. Tot het avondeten erop zit en het kibbelen weer begint. Vervolgens kun je die kleine pauze uitbreiden naar een heel leven.

Besef dat elke relatie en interactie in potentie (en bijna altijd) is gebaseerd op patronen. Train jezelf om gevaarlijke interacties met je partner of werkgever te herkennen en te bespreken. Het komt niet doordat wij nu eenmaal zo zijn, maar doordat we in patronen vervallen. Leer hoe je die verandert. Pas je spreekstijl aan, en spreek andere kanten van de ander aan. Dat kan je doen als je beseft dat de ander niet slechts één enkel persoon is, maar een complex, rommelig persoon. En dat geldt ook voor jezelf.

In zijn tijd werd Confucius omschreven als een opgewekte man die zijn hele leven rituelen gebruikte om patronen te doorbreken. Hij werd zo goed in het aanvoelen van de patronen om hem heen, dat hij een kamer binnenliep, de patronen aanvoelde en kleine dingen deed om ze te doorbreken. Hij veranderde de situatie zodat de mensen om hem heen opbloeiden.

Stel dat we dit voluit doen. Dat we een nieuwe generatie opvoeden die zo denkt. Als we dat doen, heb je een generatie die niet te horen krijgt: kijk binnen in jezelf, vind jezelf en omarm wat je vindt. Dan heb je een generatie die erop getraind is om patronen aan te voelen en de wereld als maakbaar en veranderbaar te zien. Dat is de wereld die je creëert. En er gaat een wereld aan nieuwe mogelijkheden open.

Wat ik je wil meegeven, is het volgende. Misschien zijn die oude ideeën over het zelf en rituelen zo gek nog niet. We doen ze af omdat ze 'traditioneel' zijn, maar als je op die manier leert denken en patronen doorbreekt, gaat er een wereld aan nieuwe mogelijkheden open. En die wereld moeten we zeer serieus nemen.