Een allesomvattend ontstaansverhaal: deze historicus maakt er zijn levenswerk van

Wat levert het ons op als we alle wetenschappelijke kennis bijeen kunnen brengen in één alomvattend verhaal? Om die vraag te kunnen beantwoorden, wil ik twee dingen bespreken.

Ten eerste een groot intellectueel project dat dateert van de Verlichting. Een prachtig project waarvan wij veel kunnen opsteken, maar dat eind 19de eeuw volledig uit het intellectuele leven verdween. Maar nu wordt het nieuw leven in geblazen. Onder meer door mijn eigen werk, zoals mijn recente boek Origin Story. Daarnaast wil ik het hebben over een van mijn intellectuele helden: William McNeill, de grote Amerikaanse historicus die mij zeer heeft geïnspireerd en bemoedigd.

Wat is dat grote intellectuele project van de Verlichting dan?

Dan begin ik bij ontstaansverhalen. Volgens antropologen worden in alle traditionele samenlevingen ontstaansverhalen verteld. Daaronder versta ik een poging om alle kennis van die samenleving bij elkaar te brengen. Kennis over ethiek, samenleving, dieren, geologie, de sterren en de kosmos. Al die kennis te bundelen tot een soort landkaart die jongeren laat zien waar ze staan, waartoe ze behoren. Het is een vorm van zingeving. Zo bezien zijn het christendom en ook allerlei andere inheemse vertellingen vormen van ontstaansverhalen.

In de Verlichting, vanaf begin achttiende eeuw bouwde men aan een modern, wetenschappelijk ontstaansverhaal, gebaseerd op de rede. Niet op traditie of geloof, maar op de rede en op wetenschappelijk bewijs. Een alomvattend verhaal gebaseerd op wetenschappelijke kennis. Dat begon in de 18de eeuw, het bloeide op, alle grote denkers deden eraan mee.

Diderots Encyclopédie was een poging alle kennis bijeen te brengen. Kant deed mee. Comte de Buffon schreef artikelen over geologie en biologie. Alle grote systeemdenkers van de 19de eeuw – Hegel, Comte, Marx, Spencer – werkten allemaal aan dat moderne, wetenschappelijke ontstaansverhaal. Maar heel raar: aan het eind van de 19de eeuw ging dat hele idee ineens in rook op. Het verdween overal: op universiteiten, scholen.

Toen ontstond de intellectuele wereld waarin wij nu verkeren. Waarin geen ontstaansgeschiedenis onderwezen wordt. Waarin kennis is opgedeeld in afzonderlijke vakgebieden. Ieder in zijn eigen tunnel. Dat is onze kenniswereld van nu. Een wereld zonder overkoepelende kennis of ontstaansgeschiedenis. Hoe is dat zo gekomen? Dat staat niet vast, maar ik kan twee redenen bedenken.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

David Christian in Brainwash Talks (foto: Anna van Kooij).

Ten eerste was de wetenschappelijke kennis in de 19de eeuw niet toereikend. Denk aan een digitaal plaatje dat uit miljoenen pixels bestaat. Er waren nog niet genoeg pixels met goede harde kennis voor een sterk wetenschappelijk ontstaansplaatje. Vandaar dat de systemen van de 19de-eeuwse denkers achteraf meer weg hebben van ideologie dan van wetenschap. Bedenkelijke ideologieën. Het sociaal darwinisme was een interpretatie van Darwins ideeën die erg verkeerd uitpakte.

Een tweede reden voor de teloorgang van dat project is simpelweg de enorme hoeveelheid nieuwe kennis die in de 19de en 20ste eeuw werd opgedaan. Een tsunami van kennis. En overal ter wereld dachten wetenschappers en docenten: dit is alleen te behappen als we het opdelen in vakgebieden. In geschiedenis, astronomie, scheikunde, biologie: allemaal aparte wetenschappen.

Als historicus deed ik lang onderzoek naar de drinkgewoonten van Russische boeren in de 19de eeuw. Een bioloog kan zich bezighouden met de biologie van kanker. Dat maakte volgens mij een eind aan dat Verlichtingsproject. Die opdeling was wel een goede manier om de wetenschap vooruit te helpen. Binnen elk vakgebied is in de 20ste eeuw enorm veel nieuwe kennis opgedaan. Binnen elk vakgebied werd dus grote vooruitgang geboekt. Maar het gebrek aan een alomvattend verhaal eiste zijn tol. In velerlei vormen. Ik noem er twee.

Ten eerste wat de Franse socioloog Émile Durkheim omschreef als anomie. Een ontstaansverhaal kan zingeving en houvast bieden. Een kaart om je plaats in de wereld te bepalen. Wij leven in een wereld die mensen niet zo'n kaart biedt. Wij leven in een soort intellectuele chaos. Dat zijn we gewend. De kunstenaars houden het ons voor. Dada, surrealisme. Filosofen ook. In de moderne wereld heerst chaos, geen eenheid. Dat is gevaarlijk, want zo verlies je gemakkelijk al je houvast en wordt alles doelloos en zinloos. Dat zie je overal.

Durkheim schreef over zelfmoord en beweerde dat extreme anomie, een gebrek aan identiteit, aan houvast, tot zelfmoord kan leiden. Een ander nadeel van het wegvallen van dat project: er zijn dingen die wij moeten inzien, maar die je alleen kunt zien op het grote plaatje, en niet in de tunnels van afzonderlijke vakgebieden. Ik geef één voorbeeld dat ik nogal spectaculair vind.

Wij leven in een tijd die cruciaal is, niet alleen in de geschiedenis van de mensheid, maar van de aarde. Dat besef dringt niet voldoende door. Onze planeet bestaat 4,5 miljard jaar, het leven bestaat 4 miljard jaar. Nooit eerder in al die 4 miljard jaar heeft één soort de macht gehad om de biosfeer van de hele aarde te veranderen en de loop van de geschiedenis over miljoenen jaren te bepalen. Wij hebben die macht. Die hebben we de afgelopen zeventig jaar verworven. We beïnvloeden de planeet, de biodiversiteit, de oceanen. We hebben wapens waarmee we de hele biosfeer in 24 uur kunnen verwoesten. Het beheer van de planeet aarde ligt ineens in onze handen. In de loop van mijn leven is de aarde onder ons beheer gesteld.

Dit is iets wat wij moeten beseffen, jongeren moeten dit beseffen. Dit is de taak waar we voor staan: de planeet goed beheren. Binnen aparte vakgebieden zie je dat niet. Er is een modern ontstaansverhaal nodig.

Het goede nieuws is: dat komt weer op gang. Ik ben daar erg actief in. Het is aan diverse pioniers te danken. In de geschiedschrijving bijvoorbeeld, dankzij William McNeill, mijn held. In 1963 schreef hij The rise of the west. Slechte titel, fantastisch boek. Een geschiedenis van de mensheid. Een baanbrekend boek.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Foto: Cristina Gottardi.

Hij zei: we moeten breder kijken. Om onszelf te begrijpen, moeten we de wereldgeschiedenis bestuderen. Dat beschreef hij zo goed dat hij er veel historici warm voor kreeg. En hij had een krachtig idee: dat de drijvende kracht in de geschiedenis, de uitwisseling van ideeën tussen vreemden is.

Onze soort is de eerste in 4 miljard jaar die zo goed kan communiceren dat we ideeën van generatie op generatie kunnen overdragen. Daarom zijn onze macht en onze kennis zo groot. Een heel sterk idee dus. Zo heeft William McNeill samen met andere pioniers de weg bereid voor de hervatting van dat Verlichtingsideaal: het streven om op basis van kennis uit alle verschillende vakgebieden een modern ontstaansverhaal te vormen.

Dat kan nu wel, omdat de wetenschap veel verder is. Zo kunnen we nu de datum bepalen van gebeurtenissen van voor onze geboekstaafde geschiedenis. We kunnen een verhaal, met data, vertellen dat 13,8 miljard jaar teruggaat. Onze kennis is nu groot genoeg om big history te bedrijven. Dit project komt nu goed op gang.

McNeill was er een groot voorstander van. Hij schreef een voorwoord bij m'n eerste boek. Ik was toen heel nerveus. Ik dacht: alle historici verklaren me straks voor gek. Maar hij zei: 'Big history is een goed plan, dit moeten we doen.' Dat sterkte mij. En zijn zoon heeft me ook verteld dat hij in zijn laatste jaren vaak zei: 'Als ik jonger was, zou ik big history, een wetenschappelijk ontstaansverhaal, proberen te schrijven.'

Big history is dus uit de startblokken. Hoe staat het er nu voor? Vanuit hun eigen vakgebied hebben wetenschappers vaak moeite met een vakgebied dat alle andere probeert te overzien. We moeten onze plek in de wetenschap bevechten. Maar we hebben veel bereikt, we hebben een rijk vakgebied. Er zijn boeken, gratis online lesprogramma's voor scholen, universitaire studieboeken, online colleges, gratis cursussen. We werken dus weer volop aan dat Verlichtingsproject: het bouwen aan een modern wetenschappelijk ontstaansverhaal dat betekenis geeft aan de moderne wereld. Big history speelt daar een grote rol in.