Deze dader laat zien dat we allemaal onschuldig zijn

Een veertigjarige man, die plots de behoefte ontwikkelde om kinderporno te bekijken, illustreert wat ik de 'mythe van verantwoordelijkheid' noem. Het is een waargebeurd verhaal. Laten we hem John noemen. Hij was leerkracht toen hij merkte dat hij plotseling een sterke behoefte had aan het bekijken van kinderporno. Hij begon prostituees te bezoeken. Zaken die hij voorheen niet deed.

Het was een ramp voor zijn relatie, voor zijn hele leven. Hij werd door zijn vrouw uit huis gezet, en uiteindelijk aangeklaagd voor aanranding van kinderen, voor het overtreden van de wet. Een dag voor de rechterlijke uitspraak, kwam hij in het ziekenhuis terecht met zeer ernstige hoofdpijn. Er werd ontdekt dat hij een hersentumor had, ter grootte van een ei.

De tumor werd operatief verwijderd, en de behoefte om naar kinderporno te kijken, verdween. De zaak tegen hem werd geseponeerd. Het gezonde verstand dicteert namelijk dat de tumor de schuldige is, niet de man. Zeven maanden later kwam de behoefte terug. John ging opnieuw naar het ziekenhuis en de tumor bleek terug gegroeid te zijn.

Nu zien we in dit geval een duidelijke causaliteit tussen de behoefte om kinderporno te kijken en de groei van de tumor in de hersenen, waar John niets aan kon doen. Het interessante is, dat zodra je de tumor noemt, de houding tegenover de persoon verandert. In plaats van een monster, zien we hem als slachtoffer van iets dat buiten zijn macht ligt.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Foto: ANP, Valerie Kuypers.

Iedereen kan zo'n tumor krijgen. We kunnen allemaal in een soortgelijke situatie terechtkomen en gewelddadige instincten ontwikkelen. Een hersentumor is maar een voorbeeld van een hersenaandoening. Stel dat iemand zonder tumor de behoefte voelt om kinderporno te bekijken. En stel nu dat die behoefte voortkomt uit ervaringen uit zijn kindertijd, in samenhang met zijn genetische aard. Geen tumor, maar wel behoeften veroorzaakt door iets buiten de eigen wil. Door zijn ouders, door culturele invloeden. Misschien is hij in zijn jeugd verwaarloosd.

De samenleving ziet zo iemand veel meer als een schuldige. Rationeel is moeilijk uit te leggen waarom dat zo is. Geen van beiden had invloed op het proces dat de behoefte veroorzaakte. En toch stellen we dat John onschuldig is, en de man in het tweede voorbeeld schuldig.

Uiteindelijk zullen we moeten concluderen dat geen van beiden schuldig is. Dat niemand écht verantwoordelijk is. Natuurlijk maken we elke dag keuzes. Je kiest welke kleding je aantrekt, ik kies wat ik hier opschrijf. Maar dat doen we met hersenen die we niet zelf hebben gekozen. Elke beslissing die je neemt, elk woord dat je opschrijft, is het product van jouw hersenen op dat moment.

We hebben geen idee hoe onze hersenen werken, laat staan hoe ze gevormd zijn. Verantwoordelijkheid voor wat onze hersenen doen, vereist verantwoordelijkheid voor hoe ze gevormd zijn en wat ze gevormd heeft. En dat is onmogelijk. We hebben onze ouders niet uitgezocht, niet uitgekozen welke media we zouden zien tijdens onze jeugd, niet welke kansen we zouden krijgen en niet wat onze biologische erfenis is. En dat heeft wel de vorming van onze hersenen bepaald.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Foto: ANP, Roos Koole.

Als je het zo bekijkt, besef je dat onze aanleg voor empathie, wiskunde, geluk, moed of doorzettingsvermogen buiten onze macht ligt. Die gedachte druist in tegen onze intuïtie, maar alles wat we de laatste decennia te weten zijn gekomen over gedrag en over onze hersenen, wijst in die richting. Er is geen enkele wetenschappelijke ondersteuning voor de 'mythe van verantwoordelijkheid'.

Het is een uitdagend idee, maar wel een belangrijk idee. De verantwoordelijkheidsmythe is namelijk een fundamentele verdraaiing van onze moraliteit. Hoe sterker we in verantwoordelijkheid geloven, hoe eerder we mensen de schuld geven, hoe harder we straffen en hoe meer we geneigd zijn om onze ongelijke wereld als rechtvaardig te beschouwen. Als we onze wereld beschouwen als als het product van omstandigheden, krijg je een meer meevoelend wereldbeeld.

Daarmee zeg ik niet dat de samenleving zich niet mag beschermen tegen bedreigingen. Er zijn redenen om sommige individuen uit de maatschappij te verwijderen en zo nodig op te sluiten. Maar als je de verantwoordelijkheidsmythe verwerpt, doe je dat omdat je de conclusie trekt dat wie je ook bent en wat je ook gedaan hebt, je evenveel recht hebt op geluk als ieder ander.

Dit is een fragment uit bovenstaand televisieinterview met schrijver en filosoof Raoul Martinez. Over de geboorteloterij, individualisering en gelijkwaardigheid. Kijken dus.