'De wereld is een zero-sum game.' Als de neoliberale wereld waarin wij leven een slogan zou hebben, zou die zo luiden. Want ofwel jij wint, of ik win, volgens deze visie op de wereld die zich definieert in termen van competitie en strijd. We bevinden ons in een global race, die slechts winnaars en verliezers kent.

En hierin schuilt precies het probleem, volgens antropoloog en journalist Joris Luyendijk. Onder de grote crises van het moment, zoals klimaatverandering en ongelijkheid, ligt een tweestrijd ten grondslag. Met aan de ene kant competitief sociaal darwinisme, en solidariteit anderzijds, waarbij het perspectief van competitie vaak de overhand krijgt.

Om dat te begrijpen beroept Luyendijk zich op het werk van de Nederlandse filosoof Johan Huizinga, en zijn tegenstelling tussen competitie en spel als onderliggende principes van een samenleving. Waar spel zijn eigen beloning vormt, en inherent non-competitief is, is de waarde van competitie daarentegen extern, en ligt dus buiten zichzelf. En hoewel competitie waardevolle kwaliteiten in de mens naar buiten kan brengen, eindigt het vaak in een zero-sum game; in alles of niets.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Foto: Keenan Constance.

Eén van de redenen dat Groot-Brittanië gestemd heeft om uit de Europese Unie te stappen, is volgens Luyendijk dan ook dat de wereld wordt beschreven als een zero-sum game door het politieke klimaat dat door rijke Britse mediamagnaten is geschapen.

Als we de wijzer de andere kant willen doen uitslaan, naar de kant van de solidariteit, waarbij we samen de schouders eronder zetten in plaats van ieder voor zich te laten strijden, moeten we volgens Luyendijk voorzichtig zijn met het aankondigen van het einde van de wereld. We beschrijven de grote crises waar de moderne mens zich voor geplaatst ziet te vaak in termen van een apocalyps, of de ondergang van de wereld. Dat maakt ons niet alleen onnodig bang, het werkt ook verlammend. Om solidariteit te tonen, hebben we empathie nodig. Psychologen en behavioristen hebben laten zien empathie het eerste is dat uit het raam vliegt als we bang zijn.

In de jaren 80, toen Luyendijk opgroeide, leek het einde van de wereld nabij vanwege de nucleaire dreiging tijdens de Koude Oorlog. Het gebruik van dergelijke grote woorden belet je om te handelen. Als je weet dat angst leidt tot verlamming en empathie blokkeert moet je ervoor waken zulke termen te gebruiken. We hebben daarom een ander vocabulair nodig om over de grote, overkoepelende problemen van onze tijd te praten.

In zowel Groot-Brittannië als Nederland voerde Luyendijk gesprekken met populistische kiezers, die de belofte van Wilders, Brexit en Trump op opvallende wijze interpreteren. Zij horen: 'I will protect you.' Dat maakt the Wall, de grensmuur tussen Amerika en Mexico, zo'n briljant gegeven. De muur hoeft niet eens gebouwd te worden; alleen het idee dat het de mensen zal beschermen tegen alles wat hen angst aanjaagt, is sterk genoeg. De Brexit kan op vergelijkbare wijze worden begrepen, als de mogelijkheid om Britten af te schermen van het Europese vasteland en alle gevaren die van daaruit op de loer liggen. 'We hebben een eiland, we sluiten de havens en de tunnels, and then it's just us.'

Als we de andere kant op willen bewegen, en een global community van solidariteit willen vormen, moeten we twee dingen doen. Enerzijds moeten we een manier vinden om opnieuw verbinding te leggen met de angsten van mensen die voor het sociaal darwinisme stemmen, die in essentie voor de vijand stemmen. Anderzijds is een antropologische benadering van een gemeenschap hier belangrijk: want een gemeenschap definieert zich niet in termen van wat het is, maar in termen van wie er niet bij hoort.

Als we daadwerkelijk een global community willen creëren, zullen we dus iets bijzonders moeten doen dat zich nog nooit eerder in de geschiedenis heeft voorgedaan: het vormen van een gemeenschap zonder 'anderen'.

Tijdens Brainwash Festival gingen Naomi Klein, Joris Luyendijk en Srećko Horvat in gesprek over hoe we de wereld kunnen redden. Deze tekst is een uitwerking van (een deel van) het betoog van Joris Luyendijk. Het hele gesprek bekijk je hier.