Werken is goed: het emancipeert en biedt bestaanszekerheid. Zit het even tegen, dan is er het vangnet van de verzorgingsstaat. Toch? Socioloog Marguerite van den Berg heeft er haar twijfels bij. Ze ziet dat we ons kapot werken en steeds kwetsbaarder worden. Iedereen is moe, niemand heeft tijd. In Brainwash Bits vertelt ze hoe we radicaal anders over werk kunnen nadenken.

Koud en glad, toch bezorgen

Het is bitterkoud en de wegen zijn spekglad. Toch wordt Ömür Sönmez op pad gestuurd om maaltijden te bezorgen. Hij komt hard ten val en kneust zijn sleutelbeen. Dan ontdekt hij hoe slecht de arbeidsvoorwaarden voor maaltijdbezorgers zoals hij eigenlijk geregeld zijn. Hij wordt niet gecompenseerd voor de tijd dat hij niet kan werken en kan fluiten naar een vergoeding voor zijn telefoon die door de val kapot is gegaan.

Sönmez merkt dat hij niet de enige is die ontevreden is. Meer bezorgers zijn boos over de manier waarop er met hen is omgegaan na een werkongeluk. Ook zijn ze niet blij met de werkomstandigheden, omdat ze bijvoorbeeld geen betaalde pauzes hebben. Ze verenigen zich in de vakbond Radical Riders. Ook Sönmez sluit zich aan, maar dat hij kritiek uit, wordt hem niet in dank afgenomen. "Ik werd opgebeld door de hub-manager, hij was heel boos. We zouden in gesprek gaan, maar daar is niks van gekomen. Een paar weken later kreeg ik het bericht dat mijn contract niet werd verlengd."

© HUMAN / Brainwash

Ömür Sönmez werkte als bezorger bij Thuisbezorgd.

Wie werkt, wordt uitgebuit

Volgens socioloog Marguerite van den Berg staat de situatie van Sönmez niet op zichzelf. "Ik denk dat alle werkenden veel gemeen hebben met riders of flexwerkers. Iedereen die werkt wordt uitgebuit." Uitbuiting vat ze op aan de hand van de definitie van Karl Marx. Hij zag dat we eigenlijk veel meer werk doen dan dat nodig is om onze directe levensbehoeften te voorzien. "Dat noemen we meerwaarde. De baas roomt dat af. Dat is hoe er grote winsten en miljardairs kunnen zijn."

Met die technische definitie kunnen we zien dat uitbuiting niet alleen gaat over fabrieksarbeiders in Azië, of arbeidsmigranten die onder slechte omstandigheden asperges steken, maar ook over ons. "Uiteindelijk begint solidariteit, en ook de strijd tegen kapitalisme, met erkennen dat we een overeenkomst hebben." De één is beter beschermd tegen kwetsbaarheid dan de ander, bijvoorbeeld omdat hij of zij in bezit is van een Nederlands paspoort. Toch gaat onzekerheid ons allemaal raken, denkt Van den Berg. De verzorgingsstaat schudt op zijn grondvesten, vaste banen verdwijnen, en de woonmarkt is voor steeds minder mensen bereikbaar.

Onbetaalde arbeid

Die uitbuiting ervaren we nu al, ziet Van den Berg overal om zich heen. "Iedereen is moe en niemand heeft tijd. Het valt enorm op dat we een bepaalde mate van uitputting normaal zijn gaan vinden: een burn-out hoort er voor veel mensen nu eenmaal bij in een loopbaan."

Dat we zo uitgeput zijn, komt ook omdat we steeds minder aandacht en tijd hebben voor onbetaalde arbeid, zoals de zorg voor kinderen en het bereiden van maaltijden. "Op het moment dat iedereen, verplicht, steeds meer moet werken voor een baas, dan komt die onbetaalde arbeid in het gedrang. Dat is de afgelopen decennia gebeurd, denk ik. Daarmee ondermijnen we samenleven."

"Het belangrijkste middel dat we hebben, dat heeft de geschiedenis laten zien, is onze arbeid terugtrekken. De enige reden dat we een weekend hebben, is omdat er in het verleden is gestaakt."

Marguerite van den Berg
Do What You Love

Nog een gevaar van werk: er te veel waarde aan hechten. Do what you love (and you’ll never work a day in your life) is het werkmantra van onze tijd geworden. "Wat een prachtig verhaal, hè. Maar het grootste gevaar daarvan is dat je je kwetsbaar maakt voor uitbuiting. Want als jij zo graag doet wat je doet in je werk, waarom zou je daar dan eigenlijk voor betalen?"

Staken en werk weigeren

Hoogste tijd dus om anders na te gaan denken over werk en zorg. "Als je een studie doet naar werk, dan ontkom je er niet aan om het kapitalisme te bevragen. We moeten ons vooral blijven verbeelden dat er een revolutie mogelijk is." Maar we kunnen ook nu al iets doen. "Het belangrijkste middel dat we hebben, dat heeft de geschiedenis laten zien, is onze arbeid terugtrekken. De enige reden dat we een weekend hebben, is omdat er in het verleden is gestaakt." Ook nu is het belangrijk om te staken, of op kleinere schaal werk te weigeren, door bijvoorbeeld te besluiten dat jij en je collega’s de telefoon niet meer opnemen na vijf uur 's middags. "Ik denk dat je in de machtsverhouding met werkgevers voorduren moet laten zien: let op, jullie kunnen alleen dit bedrijf hebben omdat wij hier werken."

Marguerite van den Berg is als socioloog verbonden aan de Universiteit Utrecht. Ze schreef Werk is geen oplossing (2021) en doet onderzoek naar onder meer gender en de stad, sociaal beleid, precarisering en werkweigering.