Nadia Balkoudia ziet vooral twee type moslima’s in de media: de hulpbehoevende kansarme vrouw die haar weg nog niet heeft gevonden in de maatschappij, en de vrouw die zich heeft losgemaakt van haar familie en religie omdat ze onderdrukt werd. Ze herkent zich totaal niet in dat beeld. "Dan denk ik: ho, wacht, er zit nog zo veel tussen." Ook Hoda Hamdaoui ziet zichzelf niet terug in de media, waar ze vooral gesluierde moslima’s tegenkomt. "Ik draag geen hidjab, maar ik ben ook een moslima." Ze denkt dat witte Nederlanders door de eenzijdige beeldvorming een beperkt beeld hebben van wie moslima’s zijn en wat ze doen. Ook op jongeren heeft dat invloed, volgens Nadia. "Het is belangrijk dat jongeren mensen zien met wie ze zich kunnen identificeren."
Een op afstand gefotografeerde, gesluierde vrouw, een boodschappentas in de hand. Dat stereotype beeld van de moslima komt veel terug in Nederlandse media. Een veel te eenzijdig beeld, zegt fotograaf en onderzoeker Cigdem Yuksel. Alsof er geen moslima’s zijn zonder hoofddoek, of met beroepen als arts of ondernemer. Een beeld bovendien dat gevolgen heeft voor de manier waarop er naar moslima’s gekeken wordt, en moslima’s zichzelf zien. Dat moet anders.
"Ik draag geen hidjab, maar ben ook een moslima"
Nadia Balkoudia (jeugdzorgprofessional, midden) en Hoda Hamdaoui (journalist en schrijver, rechts) gaan op de foto voor de inclusieve beeldbank van EMMA.
Hoe ziet 'de moslima' in de beeldbank van het ANP eruit?
Fotograaf Cigdem Yuksel raakte ronduit gefrustreerd van die eenzijdige representatie van moslima’s. “Ik ben me op een gegeven moment gaan afvragen: hoe kunnen we dit veranderen en waar kan ik beginnen? En omdat ik zelf fotograaf ben, ben ik gaan kijken naar de rol van de fotograaf.” Ze begon een onderzoek naar de beeldbank van het ANP, een enorme verzameling foto’s waar de Nederlandse media dagelijks gebruik van maken. Welke foto’s worden daar aangeboden als je zoekt op ‘moslima’?
“Uiteindelijk heb ik bijna 4,5 duizend foto’s geanalyseerd, verspreid over drie periodes in de afgelopen dertig jaar.” Wat haar onder andere opviel was dat veel van de vrouwen op de foto’s gesluierd zijn. ‘En ook dat een aanzienlijk deel van de vrouwen een nikab draagt.” Uit onderzoek blijkt dat zo’n drie- tot vierduizend vrouwen in Nederland een nikab (een gezichtsbedekkende sluier, red.) dragen, terwijl het in de beeldbank om 13% van de vrouwen gaat. “Ze zijn in de beeldbank dus oververtegenwoordigd.”
"De 'safarifoto's' gaven me het gevoel dat de fotograaf verstopt achter een bosje voorbijgaande vrouwen aan het fotograferen was. Zoals je op safari een wild dier spot."
Safarifoto’s en associatieve tags
In haar analyse kwam Yuksel opvallend veel ‘safarifoto’s’ tegen. “Dat is een term die ik zelf heb bedacht, omdat deze foto’s me het gevoel gaven dat een fotograaf verstopt achter een bosje voorbijgaande vrouwen aan het fotograferen was. Dat doe je ook als je op safari bent en een wild dier wil spotten.”
Yuksel keek niet alleen naar wat er op de foto’s te zien is, maar ook naar hoe ze in de beeldbank vindbaar worden gemaakt door middel van tags. In plaats van een neutrale beschrijving van de foto, kwam ze veel associaties tegen. Bij een foto van burgermeester Aboutaleb die met buurtgenoten het vasten verbreekt vond ze bijvoorbeeld ‘integratie’, ‘allochtoon’, ‘islamisering’ en ‘sharia’. “Dat zijn best heftige zoekwoorden die totaal niet passen bij wat er op de foto te zien is.”
Het effect van beeldvorming
“Representatie en beeldvorming hebben effect op hoe we naar anderen kijken,” zegt Yuksel. Ze vertelt over een kennis van haar die dat aan den lijve ondervond. “Ze was net begonnen met haar nieuwe baan, waar haar manager heel langzaam Nederlands met haar begon te praten, wat impliceerde dat die dacht dat zij niet goed Nederlands kon. Dus ging ze hele lange zinnen maken om maar duidelijk te maken: Jongens, ik spreek gewoon Nederlands!”
Nieuwe beelden zijn een gedeelde verantwoordelijkheid
“De verantwoordelijkheid om het beeld van de moslima bij te stellen ligt een beetje bij iedereen, ook bij onszelf,” volgens Yuksel. Denk aan fotografen, beeldredacteuren en journalisten die stukken schrijven. Allemaal kunnen ze stilstaan bij de beelden die ze schetsen en gebruiken.
Sari Noordwest heeft die verantwoordelijkheid meteen opgepakt. Ze werkt bij advies- en participatiebureau EMMA en is naar aanleiding van Yuksels onderzoek de Inclusieve Beeldbank gestart. “We maken foto’s van verschillende moslima’s: jong, oud, met hoofddoek, zonder hoofddoek. Die proberen we in alledaagse settings op de foto te zetten. Wat ik vooral wil is dat redacteuren, fotografen en eigenlijk iedereen die met beeld bezig is, gaat nadenken over wat beeld kan betekenen voor een ander.” Vandaag worden Nadia en Hoda op de foto gezet, gewoon aan het werk, met een kopje koffie, kletsend met elkaar. In alledaagse en uiteenlopende settings, dus. Want dé moslima, die bestaat niet.
Cigdem Yuksel (1989) is fotograaf. Ze werkte bij de Volkskrant en won de Zilveren Camera voor haar fotoserie over Syrische kindvluchtelingen in de Turkse stad Gaziantep. De afgelopen jaren houdt ze zich bezig met de macht van de fotograaf en onderzoekt de visuele representatie van moslima’s in de Nederlandse media. In 2020 publiceerde ze haar onderzoek naar het ANP en in 2022 maakte ze samen met Maartje Duin de podcast ‘Moslima’ over het vervolgonderzoek dat ze nu aan het doen is.