Hoe de dreiging van antibioticaresistentie kan worden afgewend

De bacterie is hot en happening. Daar waar klasjes vol aerobicsfanaten zich de vorige eeuw nog met hoofdband en legging in het zweet werkten in een bedompt fitnesslokaal, is een wespentaille tegenwoordig op geheel andere wijze te verkrijgen. De poeptransplantaties vliegen je nog net niet om de oren, maar het enthousiasme rondom de bacterie is ongekend. De kleine organismen die ons met miljoenen bevolken, spelen een belangrijke rol in onze spijsvertering en zelfs in onze gemoedstoestand. Waarom heb je zin in chocolade en word je chagrijnig van groentesap? De E. Coli zou er een grote rol in spelen.

Hoewel deze post-Verlichting verschuiving van een mens-gecentreerd naar een bacterie-gecentreerd bestaan veelbelovend is, lijkt ook dit wezen slechts een intermediair. Want al zijn er ongeveer 10^30 bacteriën op de wereld, er zijn 10^31 organismen die mogelijk nog een grotere rol spelen in onze kosmos: bacteriofagen. Fagen, afkomstig van het Griekse 'phageîn', wat letterlijk 'verorberen' betekent, zijn virussen die bacteriën kunnen infecteren en vervolgens kunnen vernietigen.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

De structuur van een bacteriofaag.

Aan het einde van de 19de eeuw observeerde wetenschapper Ernest Hanbury Hankin dat rivieren zoals de Ganges daadwerkelijk een heilzame werking zouden kunnen hebben door de aanwezigheid van virussen die de dodelijke cholerabacterie zouden kunnen verdelgen. Met de uitvinding van antibiotica in de westerse wereld verdween helaas het onderzoeksgebied van de fagen ook achter het IJzeren Gordijn. Penicilline en andere varianten werden rijkelijk verspreid en de faag vervaagde. Alleen in Georgië was er in menig dorp nog een zogenaamde 'fagen-cocktail' verkrijgbaar.

Tot voor kort. Want met jarenlang gebruik van antibiotica in de veehouderij en de gezondheidszorg zijn de bacteriën onze pillen inmiddels te slim af. Een groeiend aantal patiënten heeft te kampen met zogenaamde multiresistente infecties (chronische verkoudheid, niet genezende voetwonden) en worden als laatste redmiddel in een isolatiecel van het ziekenhuis behandeld. Als deze trend de komende jaren doorzet, wordt elk antibiotisch middel dat we nu gebruiken volkomen nutteloos. En dat is precies waar de faag van groot belang kan zijn.

Tekst loopt door onder de foto.

Apothekersassistente zoekt medicijnen bij elkaar (Foto: ANP, Lex van Lieshout).

In tegenstelling tot antibiotica bevatten fagen genetisch materiaal (DNA of RNA) dat parallel mee kan evolueren met de bacterie waarop ze het gemunt hebben. Als een bacterie een eigenschap ontwikkelt waardoor hij niet langer vatbaar is voor de moordwapens van een antibioticum, verandert de faag met haar mee. Ze bevinden zich dan ook vaak op plekken waar veel bacteriën voorkomen: riolen, rivieren maar ook in onze hoogsteigen darm.

Behalve de eerste voorzichtige studies met fagen voor wonden is ook deze tak van sport nog niet de heilige graal in onze eeuwige gezondheid. Toch staat de fagencocktail voor meer dan een potentiële hipsterhype. In al onze gejaagdheid van onszelf, van dokters, van wetenschappers en van politici, neigen we vaak voorbij te gaan aan datgene wat zich gewoon voor onze neus afspeelt. Een oproep aan eenieder die zijn nieuwsgierigheid te vaak laat temperen tot nuttig werk als mails beantwoorden en to-do's afwerken. Trek eens wat vaker je laarzen aan en kijk om je heen: de natuur heeft reusachtig meer te bieden dan Netflix.