"How many minutes of freedom would you like?", vraagt de computer aan me. Om het hoofd te bieden aan de constante afleiding van social media, smartphone en internet, gebruik ik software. Het programma Freedom blokkeert gedurende een door mij gespecificeerd aantal minuten mijn internetverbinding. Zo schrijf ik tussen de één en twee uur aan het manuscript van mijn boek, tot ik mezelf weer enkele minuten afleiding toesta. Vaak worden die enkele minuten er flink wat meer, tot ik me weer herinner dat ik een programma heb dat me kan beschermen.

Op een gegeven moment is er, ondanks de afleidingen, dan toch een boek. Het is voor andere vormen van entertainment niet veel anders – er wordt flink geïnvesteerd in tijd, kapitaal en risico. Tegelijk zijn we als consumenten de afgelopen twintig jaar steeds meer gewend geraakt om niets te betalen voor content. Bovendien willen platforms als Bol.com, Amazon, en iBooks ook nog een stukje van die steeds verder krimpende taart.

Wat zou er kunnen veranderen om die discrepantie tussen het overweldigende boekenaanbod en de verminderde aandacht, tussen de flinke tijdsinvesteringen van zo'n klein team en de teruglopende vergoedingen binnen de boekenwereld op te vangen?

Een mogelijk antwoord ligt in microdonaties aan de kunstenaar, in plaats van voor het werk. Ik geloof niet dat betalen met gebruikersgegevens of aandacht voldoende zal zijn om een cultureel ecosysteem als dat van de literatuur (of de cinema, of de muziek) op een duurzame manier in stand te houden. Er moet meer betaald worden. Met geld. Je mag veel gratis pakken, als je maar beseft dat je deel uitmaakt van een groep, een systeem, en dat je met een paar euro écht al kunt helpen iets wat je mooi vindt in stand te houden. Bij voorkeur doneer je straks aan de makers zelf en niet aan het platform, de uitgever, producent of developer.

De crowdfundingplatforms Kickstarter, Indiegogo of VoordeKunst zijn stappen in de goede richting. Net als de lezers die in de zeventiende en achttiende eeuw door intekening gezamenlijk een productiekapitaal voor de auteur en uitgever inlegden, zou in de toekomst niet het werk, maar de maker vaker door een collectief gesubsidieerd kunnen worden. Dat kan ook via de eerdergenoemde sites, die nu toch vooral gebruikt worden om één project of product te financieren.

In Nederland is het de uitgeverij Das Mag de afgelopen jaren gelukt om iets vergelijkbaars voor elkaar te krijgen: duizenden mensen tekenden in op de nog te verschijnen boeken van drie auteurs.

Al in 2007 deed de band Radiohead ook iets moois. Het album In Rainbows werd aangeboden tegen elk aannemelijk bod. Het werd daardoor weliswaar grotendeels gratis gedownload, maar er werd nog steeds meer mee verdiend dan met de digitale verkoop van de vijf voorgaande albums samen. Zes jaar later is leadzanger Thom Yorke in een tekenend interview giftig over Spotify en consorten, die de rechtstreekse connectie tussen muzikant en artiest, waarvan dankbaar gebruik werd gemaakt voor het album In Rainbows, bemoeilijken. "We don't need them to become gatekeepers. No artist needs you to do it. We can build the shit ourselves, so fuck off."

Een ander voorbeeld van hoe het financieel kan werken in digitale tijden komt van de Amerikaanse comedian Louis CK. Zijn show Live at the Beacon Theatre verkocht hij in 2011 vanaf zijn website, in plaats van de productie en distributie aan Fox over te laten. Hij investeerde ongeveer $200.000 in de productie van de avond en de site, en zijn show was te koop voor $5. Hoewel deze ook bijna onmiddellijk illegaal te verkrijgen was, bleek de stand-upper binnen twaalf uur zijn investering te hebben terugverdiend. Het collectief van fans steunde hem.

De initiatieven van Das Mag, Radiohead en Louis CK zijn helaas nog altijd zeldzaam. Ze doen een beroep op de liefde van de fan, op het ethisch besef van de consument. Dit soort makers beseft dat ethiek bij de consument een steeds belangrijker factor wordt, wanneer je zo ontzettend veel gratis kunt vinden. Louis CK zei daar zelf over dat hij dat hele torrent-gedoe niet zo goed begreep, maar het belangrijk vond dat zijn werk bij zijn fans terechtkwam en hoopte dat ze hem met een klein bedrag wilden steunen:

© Brainwash

Louis CK lukte het. Voor projecten via 'normale' crowdfunding wordt slechts in 40 procent van de gevallen de volledige financiering gehaald. In het geval van boeken zelfs in slechts 30 procent van de gevallen. CrowdfundplatformVoorDeKunst noemt een groter succespercentage: 79 procent van de projecten werd in 2016 succesvol gefinancierd. Maar met een gemiddelde donatie van 78 euro, een totaalbedrag aan donaties van 4,2 miljoen euro en zonder zicht op de gemiddelde projectgrootte, is het helaas misschien meer een hobby te noemen dan een structurele toevoeging aan het artistieke landschap. En crowdfundplatform TenPages, dat zich speciaal op boeken richtte, ging failliet.

Een probleem dat ik heb met crowdfunding van een kunstwerk is dat de te verrichten inspanning van de kant van de maker voorafgaat aan het daadwerkelijke artistieke werk. En die inspanning is enorm. Er gaan vaak veel maanden aan onbetaald werk zitten in het campagnevoeren, voordat er gewerkt kan worden aan het kunstwerk. Bovendien: hoe vaak kun je in je vriendengroep vragen om financiële steun? Op een gegeven moment is je sociale kapitaal wel een beetje op. Een nationaal platform waarbij niet het werk, maar de kunstenaar wordt gesteund, is een interessant alternatief. Een in Nederland nog vrij onbekend maar relatief succesvol platform als Patreon faciliteert iets soortgelijks: je kunt hier als maker een groep fans verzamelen die je structureel steunt.

Maar het zal niet een slimme faciliterende infrastructuur zijn, niet het gemak van betere streamingsdiensten, betere algoritmes, of handigere plug-ins waarmee we de wedstrijd gaan winnen. Het is de aanspraak op het morele besef bij een consument die het verschil moet gaan maken voor kunstenaars. We moeten er als kunstenaar beleefd om vragen en het publiek moet opnieuw doordrongen raken van de waarde van geld voor kunstenaars, in plaats van denken dat iemand brood kan kopen van vind-ik-leuks. (En het geeft ook gewoon een goed gevoel ergens voor te betalen.)

Dat morele besef kan vervolgens wel weer prachtig gestimuleerd en gefaciliteerd worden door digitale (media)technologie: embeddable donatieknoppen, pay-what-you-like-verdienmodellen, openbare bitcoinwallets of andersoortige protocollen die microbetalingen voor kunstenaars mogelijk maken. Technologie die een websitebezoeker de mogelijkheid geeft een paar centen te doneren aan zijn of haar favoriete artiest. Het zou een geweldige verrijking van een browser zijn.

Ten opzichte van de eerste vijftien jaar waarin ik van internet gebruik heb gemaakt, betaal ikzelf vaker dan ooit, meer dan ooit, voor digitale content. Verschillende schrijvers, tekenaars en datavisualizers geef ik kleine donaties voor hun werk. De afweging wel of niet doneren is voor iedereen anders. Bij mij is ze ingegeven door dat rechtvaardigheidsgevoel.

Maar het digitale doneren voor kunst of creativiteit heeft nog geen naam van betekenis. De infrastructuur is er ook nauwelijks voor. Tot het moment komt dat we kunstenaars laagdrempeliger langs digitale weg kunnen steunen zou mijn advies zijn: blijf gebruik maken van Popcorn Time als je het niet laten kunt. Maar ga ook eens naar een Nederlandse film. Download de beste platen van het jaar illegaal in één handige zipfile. Maar koop ook een cd van dat lokale bandje. Kopieer die usb-stick met 5000 Nederlandse boeken. Maar ga ook naar een literair festival. Misschien is het ondersteunen van de schrijver, de maker in je omgeving, de artiest die je via via kent, wel een fijne, toekomstbestendige manier om niet alleen het culturele ecosysteem te ondersteunen, maar ook de kwaliteit van je eigen leven te vergroten.

En als je dat niet kunt opbrengen en het toch niet aandurft iemand financieel te steunen zonder dat je er direct iets voor terugkrijgt, koop dan in ieder geval wat boeken. In tegenstelling tot je Spotify- of Netflix-abonnement zijn boeken je trouw. Ze zijn altijd te gebruiken, op zichzelf staand. Ze zijn geduldig, vergevingsgezind en vertegenwoordigen een diepte-investering in jezelf. Boeken helpen je je af te sluiten van de constante sleur, helpen je uit het digitale hamsterlooprad te stappen, houden je aandacht dicht bij je.

meer weten?

In zijn recent verschenen boek ON/OFF onderzoekt Sidney Vollmer de manieren waarop digitale technologie in onze cultuur en onze levens ingrijpt.