Gevangenissen die gebouwd zijn naar de filosofie van het panopticum van Jeremy Bentham sluiten een voor een de deuren. Zo ging De Koepel in Breda definitief dicht in 2014. De situatie waarin mensen absoluut geen privacy hebben is onmenselijk, zelfs voor criminelen.

Toch heeft de Eerste Kamer deze zomer de 'sleepwet' goedgekeurd. De sleepwet, officieel de Wet op inlichtingen en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv), is in de weken voor de verkiezingen met een noodgang door de Tweede Kamer geloodst, om daarna zonder al te veel ruchtbaarheid goedkeuring van de Eerste Kamer te krijgen. 'Slaapwandelend naar een surveillancestaat', noemde Bits of Freedom het. Deze wet geeft de inlichtingsdiensten het recht om grootschalig alle online communicatie af te tappen en te analyseren, het recht om ieder elektronisch apparaat te hacken en het recht om een geheime DNA databank op te richten.

Waar we in 2013 nog stomverbaasd reageerden op het NSA schandaal dat door Edward Snowden aan het licht werd gebracht, zien we hoe vier jaar later ons eigen land zonder morren volgt. Er zijn criminelen en terroristen op deze wereld, dus behandelen we iedereen als een potentiële crimineel of terrorist. We halen onze schouders op en mompelen dat we toch niets te verbergen hebben. Ze gaan hun gang maar. De constatering dat er criminelen en terroristen op deze wereld zijn, lijken we voldoende te vinden om iedereen als een potentiële crimineel of terrorist te behandelen. Als kers op de taart mogen onze inlichtingsdiensten de vergaarde informatie delen met buitenlandse inlichtingendiensten. Big Brother is watching you, welkom in 1984.

Het panopticum van de 19e eeuwse denker Jeremy Bentham is een digitale werkelijkheid geworden. Deze gevangenisstructuur is gebaseerd op de gedachte dat wanneer gevangenen altijd in de gaten worden gehouden, ze zich vanzelf beter gaan gedragen. In Elektronische Surveillance, Veiligheid en Privacy beschrijven Herik en Schermer het elektronisch superpanopticum. Dit is het verzamelen en uitwisselen van data door verschillende instanties, wat een negatief effect heeft op de vrijheid van meningsuiting en democratische participatie. Een bijdrage leveren aan de politiek is enkel mogelijk wanneer gegarandeerd is dat wat privé is niet als chantagemiddel gebruikt kan worden.

Een voorbode van de gevolgen van het elektronisch superpanopticum is te lezen in het beklemmende werk van de Duitse filosoof Hannah Arendt over ontmenselijking tijdens de totalitaire regimes van de vorige eeuw. Zij hamerde op het belang van een gezond politiek stelsel, waarin het publieke en het private twee gescheiden maar met elkaar verbonden sferen zijn.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Foto: screenshot Sleepwet.nl

Het publieke is de ruimte waar mensen in het zicht kunnen treden om gemeenschappelijke zaken te bespreken. Onmogelijkheid tot zichtbaarheid in het publieke deel van het leven is de definitie van ware dehumanisatie, wat het meest duidelijk zichtbaar is in concentratiekampen. Leven in publieke onzichtbaarheid betekent uit het zicht gehouden worden. Niet gezien worden, niet gehoord worden en niet herinnerd worden ofwel, het verloren gaan van menselijke kenmerken. Een lege biografie.

De andere kant van de medaille, de onmogelijkheid tot private onzichtbaarheid, is voor Arendt een minstens zo onmenselijk fenomeen als publieke onzichtbaarheid. Het doordringen tot het private is één van de belangrijkste kenmerken van een totalitair regime. Wanneer het private zichtbaar wordt gemaakt, onttrekking van controle onmogelijk is, kan de mens geen volledig mens meer zijn.

Een belangrijke reden dat de zichtbaarheid van het private schadelijk is, is dat het de deuren openzet voor corruptie. In de woorden van Hannah Arendt:

'The private, including the family, other intimate relationships and our emotional lives, is and should remain hidden, opaque and concealed, closed and veiled from public eyes, because of the risk of corruption.'

Dankzij de sleepwet heeft de overheid straks alle geheimen uit jouw leven binnen handbereik op een server staan, en wordt chantage een makkelijk te gebruiken middel om bijvoorbeeld stemmen te winnen voor een wetsvoorstel. Het Nederlandse spreekwoord 'kennis is macht' is hier van toepassing. De sleepwet betekent een gigantische verschuiving op de balans van macht naar de kant van de overheid.

Natuurlijk moet de overheid haar burgers beschermen, maar ten koste van wat? De balans tussen veiligheid en privacy is met de sleepwet ver te zoeken. Een overheid die alles weet over haar burgers heeft dictatoriale trekjes, als een panopticum waarbij alles wordt vastgelegd en opgeslagen.

Hannah Arendt zei het al lang voordat de sleepwet er was: als het private zichtbaar wordt kan de mens geen mens meer zijn.

meer weten?

Meer over Hannah Arendt en de hernieuwde populariteit van George Orwells dystopische roman 1984, lees je in dit stuk van de Vlaamse essayist Peter Venmans. Meer over privacy lees je in dit stuk van activiste Ancilla van de Leest.

De zogenoemde koepelgevangenissen werden zo gebouwd dat gevangenen continue in de gaten gehouden konden worden door bewakers die zich in het midden van het cirkelvormige complex bevonden. In Nederland ging het om gevangenissen in Arnhem (tot 2013), Breda (tot 2014) en Haarlem (tot 2015).