Waarom de ene vluchteling de andere niet is

'Binnen bestaande kaders en afspraken kijken wat we kunnen doen', hield Rutte zich een week geleden op de vlakte toen hem de vraag gesteld werd of Nederland na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne meer vluchtelingen uit dat land zou opvangen. Een terughoudendheid die Lucassen, hoogleraar sociale geschiedenis aan de Universiteit Leiden en directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, niet verbaast. 'Die reactie past binnen een patroon dat we al langer kennen van Rutte en zijn kabinetten. Het staat in het VVD-verkiezingsprogramma dat die partij eigenlijk helemaal geen asielzoekers wil opnemen in Nederland, tenzij het echt niet anders kan. Maar hij is snel op zijn schreden teruggekeerd, ik denk omdat hij onderschat heeft hoe breed gedeeld de bekommernis om Oekraïne en de Oekraïners zou worden. Niet alleen in Europa, maar wereldwijd.'

'Dan zou hij aan populariteit inboeten. Maar zijn terughoudendheid getuigt niet van veel staatsmanschap, vind ik. Zeker als je het afzet tegen de reacties van ambtgenoten in omringende landen. Bovendien is het de vraag hoeveel vluchtelingen daadwerkelijk naar Nederland zullen komen, dat zullen er waarschijnlijk geen tienduizenden zijn. En dus had Rutte heel gratuit een gebaar kunnen maken en zeggen dat de Oekraïners welkom zijn. Dat hij dat niet gedaan heeft laat zien dat hij hele enge partij- en coalitiebelangen laat prevaleren boven het staatsmanschap dat hij ook moet uitstralen.'

'Zijn befaamde regio bleek ineens behoorlijk dichtbij te liggen. En dan kun je nog zeggen dat de regio de directe buurlanden zijn, maar dat is een beetje een semantische discussie. Het frame waarbinnen we vluchtelingen en Europa zien, is dat vluchtelingen uit Afrika en Azië komen, dat het er heel veel zijn, dat ze door hun cultuur (lees: de islam) de samenleving zullen ontwrichten en dat wij niet al die vluchtelingen aankunnen. Daarom moeten ze in de eigen regio opgevangen worden. Het idee dat vluchtelingen ook wel eens van binnen Europa kunnen komen, past niet binnen die denktrant.'

'Ik denk dat je daarvoor terug moet naar de Hongaarse opstand in 1956, toen er veel sympathie was voor de mensen die op de vlucht waren – toen ook voor de Russen. En in 1914, aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, kwamen er ongeveer een miljoen Belgen de zuidgrens over omdat Vlaamse steden onder artillerievuur van het Duitse leger lagen. De Nederlandse staat was toen van opvatting dat die vluchtelingen vooral door particulier initiatief opgevangen moesten worden.'

'Dat is ook gebeurd, veel katholieke organisaties hebben daarin een rol gespeeld. Het ging grotendeels ook om katholieke vluchtelingen, dat speelde een belangrijke rol voor de identificatie. Er is een directe relatie tussen de mate van identificatie met een vluchteling en de bereidheid om mensen op te vangen. Als het puntje bij paaltje komt zal niet een kwart van de Nederlanders daadwerkelijk bereid zijn een Oekraïner in huis te nemen, maar dat men dat zegt getuigt van empathie en van een grote mate van identificatie.'

'Het is tweeledig. Mensen zien de vluchtelingen als slachtoffers van een heel bruut en repressief regime dat een ander land binnenvalt – en terecht, denk ik. Er is sprake van een anti-Russische en pro-Oekraïense stemming. Daarnaast gaat het om mensen die met dezelfde vijand als wij worden geconfronteerd en die ook uit Europa komen. Dat samengebald leidt tot een grote mate van identificatie. In die sfeer moet je die 25 procent ook zien.'

'Die zomer is er een korte periode geweest van veel sympathie. Er werd de Nacht van de Vluchteling georganiseerd en er waren veel particuliere initiatieven, waarvan er een hoop nog steeds bestaan. Denk aan mensen die Syriërs de Nederlandse taal leren of helpen bij het vinden van werk. Ook in de media en in de politiek was er sympathie voor de vluchtelingen. Assad was een beetje de Poetin van toen. Maar dat beeld moest concurreren met een al bestaand en toen heel snel radicaliserend idee, met name bij populistisch rechts, dat dit moslims waren die nooit zouden kunnen integreren en dat het om mannen ging die eropuit waren op onze vrouwen te verkrachten. De testosteronbommen van Geert Wilders. Uiteindelijk heeft die lijn voor een groot deel gewonnen, want de sympathie heeft in het publieke domein niet heel lang bestaan.'

'Ja, dat denk ik wel. Religie, uiterlijk en cultuur spelen een rol, al gaat het om percepties daarvan. Een jaar of tien geleden heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau een onderzoek gedaan naar migratie in de jaren 90, toen meer vluchtelingen dan ooit naar Nederland kwamen. De meesten daarvan waren afkomstig uit het Midden-Oosten en de hoorn van Afrika, uit Iran, Irak, Afghanistan en Somalië.'

'De conclusie van dat onderzoek is dat er in feite geen cultureel probleem is. De meeste vluchtelingen hoef je niet uit te leggen dat een rechtsstaat een goed idee is, want ze zijn juist op de vlucht voor dictatuur en repressie. De angst dat mensen niet zouden aarden of zelfs onze samenleving zouden ontwrichten bleek onterecht. We hebben geen Afghanen of Irakezen-probleem gekregen in Nederland. Ik zou niet weten waarom dat met vergelijkbare vluchtelingen die in de afgelopen tien jaar naar Nederland zijn gekomen, anders zal zijn. Maar dat kan niet op tegen de framing en politieke beeldvorming.'

'Eerlijk gezegd niet. Het is afwachten, maar ik denk dat deze crisis al gauw met miljoenen vluchtelingen gepaard zal gaan. Het is niet ondenkbaar dat een groot deel daarvan weer terug zal keren naar Oekraïne. Maar stel dat een paar miljoen mensen niet teruggaat, dan denk ik deze mensen naar een land zullen gaan waarvan ze de taal en cultuur kennen en waarvandaan het makkelijk contact houden is met familie die nog in Oekraïne woont. Dan ligt Polen voor de hand.'

'Vervolgens hangt het er vanaf of ze werk en onderdak kunnen vinden. Als zal blijken dat veel vluchtelingen niet terug kunnen, dan zullen ze ook gaan bedenken waar ze met hun opleiding en achtergrond terechtkunnen en de kans het grootst is dat ze een nieuw bestaan kunnen opbouwen. Binnen Europa ligt Duitsland dan voor de hand, met een heel grote en krappe arbeidsmarkt. Meer dan de helft van de miljoen Syriërs die zich na 2015 heeft gevestigd in dat land heeft een baan en de integratie is vrij snel gegaan. Een derde factor is of mensen al een netwerk hebben. Behalve in Polen wonen er vooral in Duitsland en Italië veel Oekraïners. Buiten Europa is dat Canada en ook wel de Verenigde Staten. Die netwerken, dus als je al iemand kent in het buitenland, zijn een mogelijke reden om zelf ook voor dat land te kiezen.'

'Ik ben bang van niet. Ik ben een optimist, maar ook een realist. We moeten maar zien hoe lang dit enthousiasme en de bereidwilligheid om de Oekraïners te helpen aanhoudt. In dat opzicht is het voorbeeld van de Belgen illustratief, want na de eerste maanden waarin veel mensen bereid waren te helpen, kwam er ook kritiek. 'Waarom gaan ze niet terug? Het kost veel geld en ze zitten achter onze meiden aan', waren geluiden die je hoorde.'

'En al blijft het enthousiasme hoog, dan nog zullen mensen een fundamenteel onderscheid maken tussen deze vluchtelingen, die uit Europa komen, op ons lijken en waar ze culturele overeenkomsten mee voelen (terecht of onterecht) en laat ik zeggen alle andere vluchtelingen uit de rest van de wereld. Je ziet nu al dat aan de grens van Polen Oekraïense vluchtelingen met een Afrikaanse herkomst met keihard racisme worden geconfronteerd en tegengehouden. Daar wordt die schifting al gemaakt. Dus ik denk dat het naïef is om ervanuit te gaan dat dit tot een groter algemeen begrip voor vluchtelingen zal leiden.'