Mardjan Seighali: vrijheid moet je niet overlaten aan de politiek

Als eind jaren zeventig met de Iraanse Revolutie de Islamitische Republiek Iran wordt gesticht, ontpopt Mardjan Seighali (1964, Rasjt) zich tot politiek activist. Als tiener verspreidt ze voor de Iraanse Volksmoedjahedien flyers tegen het regime van de ayatollah, de hoogste leider in de Iraanse republiek, die over alle wetgeving een veto kan uitspreken als die niet voldoet aan bepaalde islamitische eisen. 

Onder het regime wordt begin jaren tachtig een hoofddoekplicht ingevoerd, bepaalde boeken worden verboden, ongetrouwde mannen en vrouwen mogen niet langer op straat samen zijn, en protesten worden bloedig neergeslagen. Seighali vecht tegen deze onderdrukking, maar wie niet voor het regime is, wordt opgepakt. 

In 1982 belandt Seighali in de gevangenis, waar ze wordt gemarteld en mishandeld, zo schrijft ze in haar boek Tot op de Dag. Anderhalf jaar later weet haar vader haar vrij te krijgen, weliswaar onder strikte voorwaarden. Seighali moet trouwen en mag verder niet deelnemen aan het openbaar leven, studeren of werken. Wekelijks moet ze zich melden bij de Pasdaran, de Islamitische Revolutionaire Garde.

Seighali weet niets van de deal als ze ineens wordt vrijgelaten. Wanneer ze over de afspraak hoort, neemt ze haar ouders de deal kwalijk. Ze heeft zelf geen keuze gehad over de onvrijheid waar ze nu in moet leven. Desondanks trouwt ze volgens de afspraak, met Rasoul, met wie ze voor haar gevangenschap al een relatie had. Ze krijgt met hem twee kinderen. Maar doordat ze niet kan studeren, werken of wat dan ook, voelt haar leven inhoudsloos. 

Eind jaren tachtig kan Seighali niet meer. Haar drang zich te ontwikkelen wordt te groot, maar in Iran kan ze geen kant op. Na een paar mislukte vluchtpogingen, lukt het wél in 1990. Haar man Rasoul is dan al gevlucht voor het gewelddadige regime. Via via hoort ze dat hij halsoverkop naar Nederland is gevlucht. Dat geeft haar een reisdoel.

Seighali weet Iran te ontsnappen, met een vliegtuig naar Parijs. De Franse douane houdt haar tegen. Het visum dat ze voor Frankrijk had weten te bemachtigen, is dan nog één dag geldig. De douanier twijfelt. Waarom zou een dame met twee jonge kinderen helemaal naar Frankrijk vliegen, terwijl haar visum bijna is verlopen? De douanier lijkt in de gaten te hebben dat iets niet in de haak is. De stewardess die zich in het vliegtuig had ontfermd over een huilende Seighali, ziet de worsteling van de douanier en praat op hem in.  Seighali krijgt het voordeel van de twijfel en mag door, onder voorwaarde dat ze zich de volgende dag meldt bij de Franse autoriteiten. Het is een beslissing die haar leven voorgoed verandert. Ze verlaat het Parijse vliegveld en reist – clandestien – naar Nederland, waar ze wordt herenigd met Rasoul en asiel aanvraagt.

Dertig jaar later heeft Seighali een indrukwekkend cv opgebouwd, met daarop functies als lid van de Raad van Advies voor het College van de Rechten van de Mens en lid van de Raad van Toezicht bij Reclassering Nederland. Meest recente toevoeging is haar voorzitterschap van het Humanistisch Verbond, waar ze Boris van der Ham opvolgt, die het einde van zijn maximale tweede termijn heeft bereikt. 

Terugkijkend op haar leven is het niet meer dan logisch dat Seighali voorzitter is geworden van het Humanistisch Verbond. Deze organisatie viert in 2021 dat het zich al 75 jaar inzet voor een samenleving waarin iedereen vrij is te kiezen hoe te leven. Seighali maakte veertig jaar geleden kennis met een samenleving waarin vrijheid ontbreekt.

'Het Humanistisch Verbond brengt bij elkaar waar ik sinds mijn tienerjaren al voor sta', vertelt Seighali. 'Keuzevrijheid: van wie je liefhebt, tot vrije keuze voor nieuw leven en het einde van je leven. Bovendien: het gedachtegoed van het Humanistisch Verbond staat bóven politieke partijen. Dat lijkt misschien niet altijd zo, maar aan mij de schone taak om te laten zien dat dit echt zo is.'

Seighali volgt al langer mensen die zich inzetten voor het Humanistisch Verbond, maar wordt echt geraakt als de organisatie komt met de Liefdesverklaring, begin 2019. Het is een reactie op de Nashville-verklaring tegen homoseksualiteit, die je kunt lezen als een hang naar vaststaande waarheden, en die ervoor zorgt dat mensen in hokjes worden gedrukt. 'Dat was de eerste keer dat ik bewust dacht: Wat een leuke organisatie', zegt Seighali. 

Toch moest ze even nadenken toen ze werd gevraagd om te solliciteren. 'Ik draag de organisatie een warm hart toe, maar ik heb zo weinig tijd! Ik wil er wel vol voor gaan, als ik het doe.' Seighali is directeur van Stichting voor Student-Vluchtelingen UAF, een organisatie die vluchtelingen die willen studeren (financieel) ondersteunt. 

Maar dat is niet het enige. Zo is ze sinds 2020 ook lid van de Raad van Toezicht van Reclassering Nederland, waar ze eerder werkte. 'Mensen verdienen een tweede kans', zegt ze daarover. En Seighali is lid van de Raad van Advies bij het College voor de Rechten van de Mens. 'Inclusie, dat gaat ons allemaal aan.' Daarnaast zit ze ook de Raad van Toezicht van Paleis 't Loo. 

Seighali is, kortom, drukbezet. 'Ik ga altijd met een reden bij een organisatie. Bij Paleis 't Loo zit ik omdat ik het belangrijk vind de inspiratie uit het verleden door te geven. Die verhalen geven verbinding, ook voor mensen met een biculturele achtergrond.'

In haar boek, waarin ze met Job Hulsman haar levensverhaal vertelt, beschrijft ze hoe ze als nieuwkomer in de jaren negentig naarstig op zoek is naar die verhalen. Ze wil de Nederlandse cultuur graag goed begrijpen. Bij bijeenkomsten schrijft ze termen, gezegden en spreekwoorden die ze niet begrijpt op, om ze later op te zoeken.

Seighali lijkt onverzadigbaar in haar honger naar kennis en ontwikkeling. 'Mensen vragen me wel eens of ik niet moe word. Maar alles wat ik doe, bén ik. Het geeft me zoveel voldoening, en daar krijg ik weer heel veel energie van.'

Als ze aankomt in het azc waar ze haar procedure voor een verblijfsvergunning start, kan ze er niet tegen dat allerlei mensen daar maar zitten te wachten, in de rook van hun eigen ellende. Seighali gaat op zoek naar een woordenboek, en begint op bladzijde één met het leren van Nederlandse woorden. Ze wil de taal begrijpen, en haar nieuwe leven beginnen.

In alles wat Seighali doet, staat één gemene deler centraal: de mens. Ze wil iets betekenen voor een ander.  'De één doet dat door vrijwilligerswerk, ik doe dat door al mijn nevenfuncties.' Dat anderen daarbij mensen opdelen in groepen, en daardoor het individu uit het oog verliezen, vindt ze gek. 

Als ze tijdens haar hbo-opleiding Maatschappelijke Agogische Dienstverlening in een studieboek leest dat migranten moeilijk te scholen zijn, breekt haar klomp. Ze begrijpt niet hoe ze op een opleiding, die als doel heeft mensen te helpen, leert mensen als groep te zien. Zij is toch een individu, en geen migrant of vluchteling is hetzelfde? 'Ik hou niet van hokjes. Ik zie mijzelf ook niet als keiharde humanist. Je moet het humanisme volgens mij als levenswijze zien. Dat is hoe ik ben, hoe ik leef.'

Reflecteren is belangrijk, volgens Seighali. 'Het leven is zo vluchtig, dat we soms niet stilstaan bij verdiepende thema's. Ik kijk vanuit de context van onvrijheden. De democratische waarden die we hier kennen, moeten we niet verkwanselen. Daar is hard voor gewerkt. Maar het achteruitgaan van vrijheden kan snel gebeuren', spreekt Seighali uit ervaring. 

Ze stelt als doel om te verbinden. 'Welke religie maakt niet uit, links-rechts, dat doet er allemaal niet toe. We moeten verbinden om vrijheid te koesteren. We staan allemaal voor vrijheid en voor keuzevrijheid. En de strijd daarvoor is nooit klaar. Alle losse vlammetjes die ik nu zie branden moeten we samenbrengen tot één groot vrijheidsvuur, daar moeten we ons de komende periode hard voor maken.'

Die vrijheden die Seighali in Iran werden ontnomen, staan in Nederland ook onder druk. 'Vrijheid moet je niet overlaten aan de politiek. Het moet voor ieder mens belangrijk zijn, dat moet je niet laten kapen door verkiezingsprogramma's. Het moet dus partij-overstijgend zijn. Het is een recht van ieder mens.'

Die vrijheid creëren, ligt ook in handen van ambtenaren. 'Die douanier in Frankrijk heeft mijn leven veranderd, door een hele kleine beslissing.' Soms raken mensen verstrikt in het systeem, zoals mensen die niet mogen studeren met behoud van uitkering. Of vluchtelingen die geen reiskosten vergoed krijgen als ze in een andere stad taalcursus willen volgen. Wederom vertelt Seighali uit ervaring; ze fietste van Brummen naar Deventer, anderhalf uur heen en terug over de dijk, voor goede taallessen. 

Seighali zou willen dat ambtenaren leren luisteren en zich inleven. Dat gebeurt al wel, maar niet altijd en overal. 'Ambtenaren zijn geen slaven van hun werk, toch? Ik heb de toeslagenaffaire op de voet gevolgd. Ik begrijp niet hoe het kan gebeuren dat mensen op basis van hun etniciteit worden geselecteerd. Dan verlies je echt de menselijke maat uit het oog. En ik begrijp niet dat de uitvoerenden niet tegen de politiek hebben gezegd: het klopt niet wat ik nu aan het doen ben.'

Het gebeurt volgens Seighali te vaak dat mensen over één kam worden geschoren. 'Democratie vraagt om regels, want jij en ik hebben misschien andere opvattingen over wat eerlijk is. Maar je moet daar wel flexibel mee om kunnen gaan. Kijk naar wat nodig is om te voorkomen dat iemand in zo'n situatie terecht komt. Je bent geen machine. Democratie hoeft niet gepaard te gaan met zulke bureaucratie.'

Seighali pleit voor 'lenigheid'. 'De wet heeft altijd kansen om een gelijke positie te creëren voor mensen met een achterstand. We geven mensen een hengel om vis te vangen en vertellen hen dat die aan de andere kant van de rivier ligt. Maar hoe ze daar moeten komen, is hun probleem. Maar je moet het als overheid wel mogelijk maken aan de overkant van die rivier te komen. Dat kan als ambtenaren en de wet zich wat leniger zouden opstellen.'

Hoewel Seighali in Nederland veel gastvrijheid heeft ervaren, ziet ze ook genoeg misgaan. Ze waarschuwt. 'We hebben het goed hier: welvaart, privileges, vrijheid. We hebben hier ook veel kansen. Maar koester die gastvrijheid wel. Laat dat niet verworden tot ikke, ikke, ikke en de rest kan stikken. Zeker met het huidige politieke klimaat en allerlei radicalen – links, rechts, in alle hoeken – ligt dat gevaar wel op de loer.'

Seighali hoopt dat we hebben geleerd van corona, nu de oplossing voor de crisis in de vorm van vaccins in zicht is. 'We hebben ons vol op technologie gestort, maar we hebben dat gevoel van mens tot mens gemist. Daarmee missen we de ziel, en de verbinding. Techniek kan dat niet vervangen. Het heeft onze ideeën van mens-zijn veranderd. Ik hoop dat dat bewustzijn blijvend is.'

Volgens Seighali heeft de coronacrisis ook ongelijkheid blootgelegd. 'Ik wist al jaren dat het bestond, ik heb in de jeugdhulpverlening gewerkt. Nu hebben veel meer mensen het gezien, ook met documentaireseries als Klassen van HUMAN. Maar het zien, weten en begaan zijn is niet voldoende. Wat ga je doen? En om dan iets te doen voor je medemens, dat vraagt moed.'

In de afgelopen dertig jaar is Seighali nooit teruggegaan naar Iran. 'Het is een land waar ik erg van houd. Ik heb geen heimwee, maar ik vind het land mooi. Het systeem vind ik fout. En dat systeem is nog altijd aan de macht. Ik ben daarvoor gevlucht, dus ik zal – zolang dat systeem aan de macht is – niet teruggaan. Bovendien ben ik er niet zeker van dat ik het land dan ook weer zou kunnen verlaten.'

Ze is er wel van overtuigd dat dit systeem geen stand zal houden. 'Geen dictatuur is voor eeuwig. Het gaat lang duren, maar het gaat lukken. Het moet gebeuren.' Het belang daarvan treft ook mensen buiten Iran. 'Is dat niet wat een dictatuur wil bereiken: heersen over je leven en gedachten, een leven lang, zelfs wanneer je op de vlucht slaat', zo schrijft ze in Tot op de Dag.

Of Seighali in Nederland gevaar loopt is moeilijk te zeggen. Iran heeft een lange arm, blijkt uit  eerdere moorden op mensen uit Iran. 'Maar ik ben er niet bang voor. Als ik dood mag gaan voor mijn vrijheid, dan maar dood. Ik ben niet roekeloos, maar tot hoever laat je je de mond snoeren? Dat wil ik niet. Ik wil me vrij voelen, me kunnen uiten. Vrij zijn.'