Een veelvoorkomende combinatie is het niet. Sterker nog, Alexander van Daele kan slechts één andere psychiater noemen die net als hij ook somnoloog, slaapdeskundige, is. En dat terwijl 9 op de 10 psychiatrische patiënten te maken heeft met slaapproblematiek. "Mensen die chronisch slecht slapen worden kwetsbaarder voor het ontwikkelen van psychiatrische klachten," zegt hij. "Vroeger werd ervanuit gegaan dat slaapproblemen een symptoom waren van de psychiatrische klachten. Nu weten we dat slaapproblemen zeer waarschijnlijk kunnen leiden tot psychiatrische klachten. Zo hebben mensen voorafgaand aan een zware depressie vaak slaapproblemen gehad. Die slaapproblemen kunnen dus de depressie veroorzaken en niet andersom. Dat is een relatief nieuw inzicht."
Het is vandaag de internationale dag van de slaap. Heel goed dat daar aandacht is voor, volgens psychiater en somnoloog Alexander van Daele. Maar het moet wel de juiste aandacht zijn. "We zijn zo gefocust op acht uur slapen, dat die overtuiging dat kan leiden tot slaapproblemen."
Het zijn die slaapproblemen die Van Daele onderdeel maakt van de behandeling van de patiënten die hij als psychiater ziet. Hij heeft bijvoorbeeld te maken met mensen die omwille van cannabis of drankgebruik in de verslavingszorg terecht zijn gekomen. "Als je dan dieper in gesprek gaat, dan kom je erachter dat het blowen of drinken het gevolg is van bijvoorbeeld inslaapproblemen. Als jij pas om 3 uur in slaap valt en wel de volgende ochtend naar je werk of school moet, dan heb je een probleem. Dan ga je op zoek naar oplossingen. Dat begint vaak bij hulpmiddelen van de drogist, en gaat dan over in alcohol, slaappillen en soms ook cannabis. Als je dan het onderliggende slaapprobleem aanpakt, is er geen reden meer om naar die middelen te grijpen. En de kans op terugval wordt ook kleiner."
"Mensen die chronisch slecht slapen worden kwetsbaarder voor het ontwikkelen van psychiatrische klachten."
Waarom is slaap zo belangrijk voor onze (mentale) gezondheid?
"Onderzoekers zijn er nog niet over uit wat de functie van slaap precies is, maar dat het belangrijk is, is het wel duidelijk. Anders zou het een enorme evolutionaire fout zijn dat we het zoveel doen. We gaan ervanuit dat je slaap nodig hebt voor fysiek en psychisch herstel. Daarnaast heeft het een evolutionaire functie. Slaap zorgt er waarschijnlijk voor dat wij mensen zijn wie we zijn en kunnen wat we kunnen. In vergelijking met andere primaten is de REM-slaap bij mensen procentueel gezien meer aanwezig. En met name die REM-slaap is belangrijk voor de verwerking van gebeurtenissen overdag en de hiermee gepaard gaande emoties."
Daarin speelt dromen een belangrijke rol, toch?
"Dat wordt wel gedacht, ja. Men denkt dat gedurende de REM-slaap, dat is vooral de fase waarin gedroomd wordt, gebeurtenissen die overdag hebben plaatsgevonden verwerkt worden en dat er aan die gebeurtenissen emoties gekoppeld worden. Tijdens de REM-slaap is het stresshormoon adrenaline afwezig, waardoor emoties goed verwerkt kunnen worden. Wat ook gedacht wordt, is dat er een koppeling plaatsvindt tussen informatie uit het verleden en gebeurtenissen die die dag hebben plaatsgevonden. Die gekoppelde informatie kan dan toegepast worden in de toekomst, zodat je op een bepaalde manier leert omgaan met nieuwe gebeurtenissen."
De American Academy of Sleep Medicine (AASM) onderscheidt vier verschillende slaapfases: slaapfase 1 en 2 (lichte slaap), slaapfase 3 (diepe slaap) en de REM-slaap. De vier slaapfases samen vormen een slaapcyclus, die ongeveer anderhalf uur duurt. Bij volwassenen is sprake van een gezonde nachtrust als vier of vijf slaapcycli gemaakt worden (bron: Nooit meer niet meer slapen).
Wanneer is er sprake van slapeloosheid?
"Het criterium voor slapeloosheid is dat je drie maanden lang minstens drie nachten per week moeite hebt met in- of doorslapen én dat je daar overdag last van hebt. Maar wat voor mij belangrijk is, is dat je ontevreden bent over je slaap. Dat jij het idee hebt dat je slaap niet goed genoeg is, dat je problemen hebt met inslapen, dat je regelmatig wakker wordt, en – heel belangrijk – dat je beperkt wordt in je functioneren overdag. Dat je de dingen die je wilt doen niet goed kunt doen, of last krijgt van psychische of lichamelijke klachten."
Wat zijn de gevolgen van langdurig slecht slapen?
"Je lichaam kan best wel wat hebben, dus af en toe slecht slapen is helemaal niet zo erg. Maar als je echt chronisch slecht slaapt dan kan dat lichamelijke gevolgen hebben. Zo bestaat er een verband tussen chronisch slecht slapen en overgewicht, suikerziekte, hart- en vaatziekten. Daarnaast wordt het in verband gebracht met psychiatrische aandoeningen, zoals depressie, psychose en middelgebruik. En er wordt onderzoek gedaan naar slapeloosheid en bepaalde neurodegeneratieve aandoeningen, zoals Alzheimer."
Alexander van Daele (rechts op de foto) is zelfstandig psychiater en somnoloog. Samen met Jelmer Jepsen (links) schreef hij Nooit meer niet meer slapen: de ultieme gids voor slechtslapers. Momenteel werkt hij samen met Jepsen aan een kinderboek over slaap, dat dit najaar zal verschijnen.
In Nooit meer niet meer slapen beschrijf je ook hoe slaapproblemen ervoor kunnen zorgen dat slaap een negatieve connotatie kan krijgen.
"Als je al langer slecht slaapt dan kun je negatieve gedachten ontwikkelen over slaap: ik kan het niet meer, er is iets mis met mij, er mist een stofje in mijn hersenen. Het is een vicieuze cirkel: naar bed gaan gaat dan gepaard met angstgevoelens, wat leidt tot een stressreactie in het lijf, wat zorgt voor adrenaline, en te veel adrenaline helpt niet bij het in slaap vallen. Een ander voorbeeld is het hardnekkige idee dat je per nacht acht uur moét slapen, omdat je anders niet goed functioneert de volgende dag. Wat gebeurt er dan als je die acht uur niet haalt? Dan raak je gestrest, want dan functioneer je niet. Op die manier kan zo’n idee – dat wijdverbreid is – ook weer leiden tot slapeloosheid."
Acht uur is inderdaad een veelgehoord getal, als het om slaap gaat. Is dat inderdaad nastrevenswaardig?
"Dat hebben we onszelf wijs gemaakt. Als je kijkt naar onderzoeken die zijn gedaan naar slaap en sterftekans, dan zie je een gemiddelde van zes tot iets meer dan zeven uur slaap zorgt voor een lagere sterftekans op de langere termijn. Uit onderzoek blijkt dat voornamelijk de subjectieve beleving van het slaappatroon bepaalt hoe iemand functioneert overdag. Heb jij het gevoel dat je goed hebt geslapen? Dan zal jij je overdag beter voelen, ook als je maar zeven uur hebt geslapen."
Is slapeloosheid een groeiend probleem?
"Ik denk het wel. We zijn tegenwoordig erg gefocust op gezondheid en slaap is daar onderdeel van. We streven naar een gezond slaappatroon en als we dat niet halen, dan leidt dat tot stress en slaapproblemen. Tegelijk werken we hard, maken we lange dagen en is het voor veel mensen een complexe, stressvolle tijd. Stress leidt vaak tot slaapproblemen. En als ik naar mijn eigen werk kijk: ik zie eerder meer, niet minder patiënten."
Ongeveer de helft van de Nederlanders geeft aan wel eens last te hebben van slaapproblemen. Ongeveer 1 op de 10 voldoet aan het criterium voor slapeloosheid.
Hoe ziet een behandeling eruit?
"Wat heel belangrijk is, is inzicht krijgen in het slaappatroon. Daartoe vraag ik mijn patiënten een slaapdagboek bij te houden, een aantal dagen, een week, soms twee weken. Aan de hand van zo’n dagboek kun je bekijken of er sprake is van een inslaapprobleem, een doorslaapprobleem, of er voldoende regelmaat is in het slapen, of iemand overdag slaapt. Op basis daarvan start ik een behandeling. In het geval van chronische slapeloosheid bestaat die behandeling vaak uit cognitieve gedragstherapie, waarbij ik me voornamelijk richt op het onderliggende gedrag dat het slaapprobleem in stand houdt."
"Dus te vroeg naar bed gaan, te lang blijven liggen, overdag slapen en in bed liggen terwijl je niet kunt slapen. De interventie stimuluscontrole is belangrijk: gebruik je bed voor niets anders dan slapen en seks, zodat je brein het bed weer gaat associëren met slapen, en niet met wakker liggen of bijvoorbeeld op je telefoon zitten. Als je daarop ingrijpt, zie je dat mensen al gauw sneller gaan inslapen, langer doorslapen en meer uitgerust wakker worden."
Dat lijken me zaken die voor iedereen kan werken, die beter wil slapen.
"Structuur en regelmaat zijn belangrijk, daar houdt je biologische klok van. Houd een vast ritme aan, ook in het weekend. Zorg voor voldoende beweging en gevarieerd en vezelrijk eten. Koffie is een gezond product, maar drink het niet te veel en niet na drie uur ’s middags. En grijp op tijd in als je het idee hebt dat je een slaapprobleem aan het ontwikkelen bent. Als je het gevoel hebt de controle te verliezen, schakel dan hulp in."