Hoe een mentale krachtsinspanning ons door de coronacrisis kan loodsen

Niet alleen door de angst besmet te raken, maar ook door verandering van leefstijl, gemis aan sociale contacten en zorgen om werk en geld. De geestelijke gezondheidszorg luidt de noodklok. 'De problemen die we zien zijn acuut en moeten aangepakt worden om groepen die nu al door het ijs dreigen te zakken te helpen,' zei voorzitter Jacobine Geel van de Nederlandse GGZ tegen de NOS. Vooral kinderen en jongeren lijden onder de lockdown. Doordat ze nauwelijks nog sociale contacten hebben, krijgen ze stress- en depressieklachten.

Ook behandelorganisatie Psyned is bezorgd. Al sinds het begin van de coronacrisis stijgt de vraag naar hulp bij psychische klachten op de werkvloer, maar nu gaat het opvallend snel. Zonder tijdige ondersteuning zullen steeds meer werknemers omvallen, voorspelt de organisatie van psychologen.

Een op de twintig mensen voelt zich vaak zeer angstig, een op de zes mensen lijdt vaak onder stress en een op de zes heeft slaapproblemen, zo signaleert het RIVM in het welbevinden- en leefstijlonderzoek. Tweederde van de ondervraagden heeft gevoelens van eenzaamheid en sinds de tweede lockdown neemt dit percentage toe. Spanning en onzekerheid leiden niet bij iedereen tot psychische klachten. Wie een vaste baan heeft is beter af dan de zzp'er aan de onderkant van de arbeidsmarkt, en wie thuis ongestoord kan werken ervaart minder stress dan zijn collega met een huis vol kinderen.

De eerste lockdown heeft laten zien dat mensen over een enorme veerkracht beschikken. Na een paar maanden hadden de meesten nieuwe routines ontwikkeld en voelden ze zich weer even tevreden als daarvoor. Maar of je nu student bent of bejaard, ziek of gezond, werkloos of verzekerd van een vaste baan; de coronacrisis doet een beroep op ieders uithoudingsvermogen. Als het einde van de crisis in zicht is, is het makkelijker vol te houden. Zonder een duidelijk perspectief voelen we ons eerder somber en machteloos.

Zonder concreet doel voor ogen is het voor de meeste mensen moeilijk om iets vol te houden. En als dat doel ver weg is en abstract, lukt het helemaal niet. Het is moeilijker een dieet vol te houden als je over een jaar slank wil zijn, dan wanneer je je voorneemt om deze maand een kilo af te vallen. Bovendien is het fijn om na een inspanning steeds een concreet resultaat te zien. En in coronatijd ontbreekt het daaraan.

De mens heeft meerdere psychologische mechanismes tot zijn beschikking om moeilijke situaties het hoofd te bieden. Sommige zijn irrationeel en slechts tijdelijk effectief: we kunnen de kop in het zand steken en doen alsof corona niet bestaat. Andere zijn rationeler: we kunnen de situatie relativeren door te zeggen dat mentale klachten bij een crisis horen en meestal ook weer overgaan. Of we kunnen de crisis door een positieve bril bekijken: dankzij corona zijn we ons bewuster van onze omgang met dieren en de natuur. Als al onze redeneringen op zijn hebben we nog één krachtig psychologisch mechanisme dat ervoor zorgt dat we de stress, sociale isolatie en soberheid volhouden. En dat is hoop.

In de Griekse mythologie stuurde Zeus de nieuwsgierige Pandora naar de mens. Pandora kreeg een doos mee die ze niet mocht openen. In de doos hadden de goden allerlei onheil gestopt. Toen Pandora de doos toch openmaakte, ontsnapten ziektes, oorlogen, aardbevingen en andere rampen. Geschrokken klapte Pandora de doos weer dicht. Alleen hoop zat er nog in, de enige goede gave in de doos. Afgezien van de misogynie uit deze mythe – de nieuwsgierigheid van de vrouw heeft ellende op de wereld gebracht – illustreert dit verhaal het belang en de kracht van hoop.

Hoop is een positieve mentale krachtsinspanning en bestaat uit drie elementen: het zorgt ervoor dat je trouw blijft aan je doel, dat je manieren vindt om dat doel te bereiken en dat je voldoende motivatie en wilskracht hebt om het vol te houden. Hoop doet leven, zegt het spreekwoord, en wie zelf wel eens in een vrijwel uitzichtloze situatie is blijven hopen op verbetering, weet hoe krachtig dit mechanisme kan zijn.

Hoop is concreter, actiever en vuriger dan optimisme of wishful thinking. Hoop voedt de motivatie van de kroegbaas die besluit een bierwinkeltje te beginnen, en van de ontslagen stewardess die gaat solliciteren in de zorg. Hoop geeft energie aan de pas-afgestudeerde musicus die een livestreamconcert voorbereidt. Hoop zorgt ervoor dat we ondanks tegenslagen optimistisch blijven.

Uit psychologisch onderzoek blijkt dat er een relatie is tussen hoop en geluk: hoopvolle mensen zien stresssituaties eerder als een uitdaging dan als een bedreiging. Hoop zorgt er ook voor dat mensen beter om kunnen gaan met tegenslagen, omdat ze hun doel op de lange termijn voor ogen blijven houden. Hoop gedijt bij de bijval van anderen. Het is lastig om in je eentje te blijven wachten op betere tijden. Om hoop te krijgen en te houden is behalve een plan, de steun van derden essentieel. Wie geen bemoediging krijgt uit zijn omgeving verliest uiteindelijk de motivatie om door te gaan.

Bied perspectief en hoop is dan ook de eerste aanbeveling van het Trimbosinstituut in het rapport Mentaal gezond de coronacrisis door. 'Vertrouwen in de toekomst is een belangrijke beschermende factor voor depressie, angst en zelfs suïcidaliteit,' schrijven de auteurs, die de coronacrisis vergelijken met een fysieke inspanning. De coronacrisis is volgens hen geen sprint, maar een marathon. 'Geef aan dat het tegenvalt,' luidt het advies, 'maar dat ook aan een marathon een einde komt.'

Gelukkig gloort er aan het begin van het nieuwe jaar een sprankje hoop. Over een paar maanden kunnen we vast weer normaal met elkaar omgaan, verjaardagen vieren, uit eten en reizen. Maar eerst nog even die marathon uitlopen.