Dat we immigranten beschouwen als anonieme vreemdelingen die hier niets te zoeken hebben, is de kern van de Europese migratiekwestie. Een houdingsprobleem dus. Dat schreef de Finse studente Ella Rouhe (24) onlangs in Het Financieele Dagblad. Met haar essay over zelfreflectie en compassie won ze de tweede prijs in een schrijfwedstrijd van de krant. 'Het is gemakkelijk om mensen af te wijzen die je niet kent, die er niet zo uitzien of zo praten als jij. Het is veel moeilijker om iemand te haten die je net verteld heeft over zijn hoop en verlangens, over de ontberingen die hij heeft geleden.'

De Finse studente snijdt een thema aan dat psychologen al decennia bezighoudt. Het psychologisch mechanisme van xenofobie – vreemdelingenhaat – heeft een positieve tegenhanger. Zodra we anderen zien als een mens met een gezicht en een verhaal, voelen we met hen mee. Hoe sterk beide mechanismes zijn, ontdekte de Amerikaanse psycholoog Stanley Milgram in het berucht geworden gehoorzaamheidsexperiment, waarbij proefpersonen de opdracht kregen om iemand anders, een leerling, in een aangrenzende kamer een elektrische schok te geven als hij een verkeerd antwoord op een vraag gaf. Milgram was geobsedeerd door de vraag hoe de Holocaust had kunnen plaatsvinden. Hoe kunnen mensen zulke verschrikkelijke dingen doen?

Tekst loopt door onder de video.

Fragment uit het Milgram experiment.

Meer dan de helft van de proefpersonen, 65 procent, gehoorzaamde de proefleider en ging door tot het hoogste niveau, 450 Volt. In werkelijkheid zou de leerling in de andere kamer dan gestorven zijn. De wereld reageerde destijds verbijsterd op dit resultaat, en het experiment is daarna in Europa, Australië, Afrika en Azië herhaald, zelfs in 2010 nog in een quiz op de Franse televisie: La Zone Xtrême. Steeds ging 60 tot 80 procent van de proefpersonen door met het geven van schokken. We moeten er wel bij vertellen dat de proefpersonen de leerlingen niet kenden. Voor hen waren het anonieme mensen.

Tot zover dus slecht nieuws: de meeste mensen gehoorzamen een leider, ook als ze iets moeten doen wat evident slecht is. Slechts weinig mensen hebben compassie met mensen die ze niet kennen. Maar in het experiment gebeurde ook iets positiefs. Wat namelijk bijna niemand weet is dat Stanley Milgram zijn experiment ook uitvoerde met mensen die elkaar kenden: vrienden, geliefden, buren. En dan weigerden de proefpersonen massaal de bekenden een schok te geven.

Mensen voelen zich dus niet verantwoordelijk voor anonieme anderen, voor onbekenden zonder gezicht en verhaal. Om vreemdelingenhaat te bestrijden moeten we kritisch naar onszelf kijken. We moeten vreemden een gezicht geven, we moeten ze persoonlijk leren kennen, schreef de Finse Ella Rouhe. En dan zie je ze opeens zoals ze zijn: niet als immigranten, maar als mensen.

meer weten?

Kijktip: leer psychologische mechanismen zoals xenofobie en compassie te herkennen in het Human-programma Dat Had Je Gedacht.