Terwijl de ogen van de wereld gericht zijn op het conflict aan de grenzen van Oekraïne, gaat ter plaatse het leven van de Oekraïense familie van schrijver Lisa Weeda door. Ze sturen haar hartjes en bloemetjes via Instagram, in een poging haar te overtuigen dat het goed gaat. Maar Weeda weet hoe de regio getekend is door oorlog en conflict, en dat dat veel verder teruggaat dan de annexatie van de Krim in 2014 en de huidige spanningen. In haar roman Aleksandra vertelt ze haar familieverhaal, een lange geschiedenis van geweld en verdeelde loyaliteiten op de grens tussen Oost en West.

Hoe gaat het nu met je familie?

'Vooralsnog gaat het goed. Ik spreek vooral met mijn familie uit Odessa, die in veilig gebied woont. Mijn familieleden uit de Donbas sturen me hartjes en bloemetjes via Instagram en zeggen dat ze zich niet bezighouden met politiek.'

Is dat waar, denk je? Of is het een houding die ze zich aanmeten?

'Daar denk ik de laatste weken veel over na. Mijn familie wil graag dat ik denk dat ze veilig zijn en dat het goed met hen gaat. Maar natuurlijk zijn er onveilige situaties, er wordt op dagelijkse basis geschoten in het oosten. Een vriend van mij, die fotograaf is in Kyiv, postte vorig jaar een foto van een vrouw in een schuilkelder in Oost-Oekraïne. Opeens zag ik dat mijn oudtante op die foto stond, tussen de bedden. Terwijl ik van haar alleen maar vrolijke foto's krijg van kitscherige partycentra wanneer er weer eens iemand jarig is. Het is dubbel. Ik denk dat ze liever niet willen praten over wat er aan de hand is en zich ook niet willen branden aan meningen, want dat is gevaarlijk.'

Met je roman Aleksandra en met je eerdere werk zet je Oekraïne echt op de kaart. Vind je dat we in Nederland te weinig weten over Oekraïne en de situatie daar?

'Ja, iedereen is huiverig over Oekraïne. Toen ik erheen ging nadat de MH17 was neergestort dachten mensen dat het heel gevaarlijk was, maar dat valt mee. Het is maar twee uur vliegen en doet Eurpees aan: Kyiv lijkt op Berlijn, Lviv op Krakow en zelfs in Charkov, in het oosten vlakbij de Russische grens, kun je prima rondlopen en zijn er hippe eettentjes. Omdat het land tussen twee grootmachten in ligt, is het goed om te kijken naar de geschiedenis ervan. Dat is nodig om te begrijpen waarom Poetin zo graag wil dat de landen in dat gebied – Oekraïne, maar bijvoorbeeld ook Belaroes – instabiel blijven zodat ze niet bij Europa kunnen horen. Dat heeft heel veel met ons te maken, met Europa.'

© Geert Snoeijer

Lisa Weeda schreef Aleksandra, een roman over de familiegeschiedenis van haar Oekraïense oma

Je familie heeft wortels in het oosten van Oekraïne, waar de volksrepubliek Loegansk werd uitgeroepen en de MH17 uit de lucht werd geschoten. Inmiddels woont je familie in verschillende delen van het land. Zijn de loyaliteiten binnen je familie verdeeld?

'We zijn zeker verdeeld, dat begint al in de bloedlijn, waarin Russen en Oekraïners samenkomen. Zoals journalist Svetlana Aleksijevitj schrijft: mijn vader is een Wit-Rus, mijn moeder is een Oekraïner, families in deze regio zijn altijd verdeeld. Ik denk dat de familie met elkaar kan eten, maar dat het stopt zodra het over politiek gaat.'

Je hebt ook een Russische separatist in de familie, las ik?

'Ja, die komt uit het oosten, een vergeten gebied waar het moeilijk is om economisch iets op te bouwen. Als er dan mensen komen die zeggen: "We gaan de boel veranderen, we starten een nieuwe republiek, want Kyiv gaat jullie toch niet helpen", dan kan ik me wel voorstellen dat je daar iets voor voelt. Maar ik heb ook familie in het westen, die het beter heeft. Ze zijn gegoede burgerij en hebben meer geld en grotere huizen. En zij voelen zich stads, dat is een groot verschil met Oost-Oekraïne, waar veel boeren en mijnwerkers wonen. Er is niet alleen een politiek, maar ook een socio-economisch verschil tussen Oost en West.'

De roman speelt zich af in het oosten van Oekraïne, in de Donbas. Waarom is dat zo'n conflictrijk gebied?

'De Donbas is lange tijd een vruchtbaar gebied geweest, dat iedereen wilde hebben. In de Sovjet-tijd is het bij Oekraïne gevoegd, maar er hebben altijd al veel nationaliteiten door elkaar gewoond, waardoor het moeilijk is om te zeggen bij wie het hoort. Het is een melting pot.'

'In de jaren 20 en 30 heeft in het gebied een grote 'de-Kozakisatie' plaatsgevonden, waarin de Sovjet Unie veel Kozakken, die daar van oorsprong wonen, heeft vermoord en gedeporteerd. Ook werd in die periode de landbouw gecollectiviseerd, waar veel verzet tegen was. De boeren wilden het land dat ze zelf hadden opgebouwd niet afstaan. Uiteindelijk leidde de collectivisatie tot een grote hongersnood, een geschiedenis die onzichtbaar is gebleven omdat het land op slot ging en journalisten geen toegang hadden.'

'In de jaren 40 – weer een heel ander verhaal – brak de Tweede Wereldoorlog uit, waarin je opnieuw verdeeldheid zag. Mijn oma werd toen naar Duitsland gedeporteerd en te werk gesteld. Tegelijkertijd was er een grote groep Kozakken die de fascisten dienden, omdat zij in Hitler een grotere redding zagen dan in Stalin, wat natuurlijk een absurde keuze is. Toen in de jaren 90 de Sovjet Unie uit elkaar viel, bleek dat het gebied helemaal niet zo welvarend was. Sindsdien is het achteropgeraakt en een ondergeschoven kindje geworden.'

In je roman komen al die geschiedenissen samen. We lezen hoe de Sovjets een boerderij uit elkaar trekken op zoek naar verborgen graan, hoe een verre oom en zijn zoon tegenover elkaar komen te staan ten tijde van de Revolutie, hoe je oma wordt weggehaald en hoe je oom Kolja, die niet voor de net uitgeroepen volksrepubliek wilde kiezen, in 2014 vermist raakt en vermoord wordt teruggevonden. Wanneer wist je dat je al die verhalen moest vertellen?

'In eerste instantie was mijn boek gebaseerd op de deportatiegeschiedenis van mijn oma. Zij werd op 18 november 1942 weggehaald. Daar was ik al in 2013 mee bezig, toen ik op de kunstacademie zat. In 2014 brak de oorlog uit, die steeds meer mijn familie binnenkwam. Toen mijn oma haar negentigste verjaardag vierde, was haar zus uit Oost-Oekraïne bij haar op bezoek in Nederland. Precies op dat moment werd haar huis gebombardeerd, ze had dood kunnen zijn. Dat was zo'n belachelijke gedachte!'

'Toen ik in 2015 afstudeerde, met een performance waarin ik acht wodkashots binnen een kwartier dronk (een Oekraïense drinkregel), gedroegen mijn ouders zich vreemd. Een dag later belde mijn moeder om te vertellen dat haar oom Kolja, die al maanden vermist was, dood was gevonden om de hoek van zijn huis. Hij was zwaar verminkt. Toen ben ik al het nieuws over de oorlog gaan archiveren. Om te laten zien hoeveel er gebeurd is in de Donbas wilde ik ook de huidige oorlog verwerken. Dat was spannend omdat het nog geen geschiedenis is, het is nog gaande. Tegelijkertijd begon mijn oma steeds meer terug in de tijd te vertellen, over de Donbas, de 'koelakken' en de Kozakken.'

Welke rol speelde je oma in het reconstrueren van die lange familiegeschiedenis?

'Mijn oma vertelt soms heel kort iets, heel random. Dan zit je bij haar een borreltje te drinken en zegt ze ineens: "We hadden een neef die ging vechten tijdens de Revolutie, net als zijn vader, die nog de Witten diende. Ze zijn nooit meer thuisgekomen omdat ze zijn gedeserteerd en ze zijn elkaar heel ver weg weer tegengekomen. Zo leuk!". Dat is een aanzet die ik verder ben gaan uitzoeken aan de hand van foto's en ooggetuigenverslagen. Ik wilde weten hoe de Rode soldaten eruitzagen, hoe ze reisden, wat ze aten. Ik dook er helemaal in en ging op zoek naar het conflict tussen vader en zoon, die aan verschillende kanten vochten.'

In de roman gebeuren vreemde dingen. Lisa kan praten met haar overgrootvader Nikolaj die zich in een groot Sovjetpaleis bevindt dat vol ligt met graan. Waarom had je die fictie nodig?

'Een eerdere versie van het boek was pure non-fictie. Het vertelde het verhaal van mijn oma en er zaten passages in over het Paleis van de Sovjets, een enorm bouwwerk waarvoor Stalin in 1931 de grootste kathedraal van Moskou liet opblazen, maar dat nooit werd afgebouwd. Metaforisch had het van alles te maken met het verhaal, met architectuur en tirannie en een ingestorte droom. Maar het paste allemaal niet. Ook merkte ik dat ik het perspectief en de verhalen van mijn overgrootvader nodig had. Toen dacht ik, waarom ontmoet ik hem niet gewoon en vertellen we elkaar wat we weten? Omdat ik destijds ook virtual reality aan het maken was, waarin je voortdurend in ruimtes rondbeweegt waarin alles mogelijk is, plaatste ik onze ontmoeting in het paleis.'

© Mstyslav Chernov

Protestanten op de barricaden tijdens de protesten op het Maidan-plein in Kyiv januari 2014

Oom Kolja is in de roman niet erg optimistisch over de toekomst van Oekraïne. Hij zegt: 'Ons stuk land is een breuklijn en we zakken langzaam steeds dieper weg in de aarde. We zitten vast met onze voeten in die zwarte kutgrond. We kunnen niet opzij, niet vooruit, niet achteruit. Dit stuk land is niets gegund.' Hoe zie jij de toekomst?

'Het is al sinds 2014 oorlog, maar het gaat tegelijkertijd best goed met het land. De huidige generatie is heel gretig naar verandering, veel jonge mensen studeren in het buitenland en komen terug om aan het land te werken. Kijk wat ze voor elkaar hebben gekregen met de Maidan-revolutie [toen mensen massaal de straat opgingen om te demonstreren omdat president Janoekovytsj het associatieverdrag met de Europese Unie niet ondertekende, red.]! Het is ongekend dat een volk zo sterk opstaat en dat het volk wint. Ik durf niet te zegen wat er nu precies gaat gebeuren, maar we mogen laten zien dat we vertrouwen hebben in Oekraïne.'