Hoe de opstand van Mugabe vastliep in tirannie

'Ik kom in opstand, dus wij zijn' citeert schrijver Eva Rovers de Franse filosoof Albert Camus, die in 1951 L'homme revolté, in het Nederlands vertaald als De mens in opstand publiceerde.

Op het eerste, onschuldige gezicht voldeed Robert Mugabe, de afgezette president van Zimbabwe keurig aan deze omschrijving. Mugabe was een guerrillastrijder die zich verzette tegen het blanke apartheidsbewind van Ian Smith in het voormalige Rhodesië. Hij kwam uit de illegaliteit, hij zag dat hij het land kon veranderen en overwon de blanke suprematie. Zo kreeg het land dat vernoemd was naar Cecil Rhodes, de Britse imperialist en kolonist in 1980 haar Afrikaanse naam Zimbabwe, met Mugabe als president.

De opstand van de zwarte bevolking, gesteund door wat progressieve blanke sympathisanten leek aanvankelijk een succes – voor zover je van een succes kan spreken, wanneer er zoveel doden te betreuren zijn. Maar toch: De eerste jaren van zijn bewind was Mugabe een belofte voor praktisch de hele wereld, en kon hij bogen op een status die later Nelson Mandela ten deel zou vallen.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Robert Mugabe en Robert Junior Mugabe, eerder dit jaar (Foto: Jekesai Njikizana, AFP).

Want Mugabe toonde zich uiterst redelijk, hij verdreef niet de blanke kolonisten uit zijn land, en liet ze al helemaal niet afslachten, zoals in blanke boerenkring werd gevreesd. Integendeel, hij streefde naar verzoening, en verklaarde dat Zimbabwe voor al haar inwoners, blank en zwart, een thuis moest zijn.

Een tijd lang was Mugabe dan ook de favoriet van westerse regeringen en sponsors – een voorbeeldig de-kolonisator, die zijn verdeelde volk probeerde te verenigen.

21 november jongstleden trad Mugabe terug als president van zijn land, nadat hij 37 jaar aan de macht was geweest. Het beeld van de man die voor een nobele zaak in opstand kwam was toen definitief gekanteld: Mugabe stond de laatste decennia te boek als een alleenheerser, een anti-democraat die zijn tegenstanders opsloot of liet verdwijnen; een kleptocraat, die zijn familie en vrienden op een ongehoorde manier bevoordeelde en het land verarmd achterliet; en een volbloed homo-hater, die zijn eigen homo-inwoners vergeleek met 'varkens, erger dan varkens'.

Hoe kon deze opstand zo vastlopen in de tirannie van een persoon, die met hulp van zijn adjudanten de bevolking afkneep en monddood maakte?

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Krantenkoppen in Zimbabwe, een dag nadat Mugabe opstapt (Foto: Aaron Ufumeli / EPA).

Ik heb een zwak voor Zimbabwe, ik ben er meerdere keren geweest; het land heeft bijvoorbeeld het meest redelijke, gematigde en prettigste klimaat van de wereld – het leek wel een uitvergroting van die beminnelijke Mugabe in zijn vroege jaren.

Maar tijdens mijn bezoeken sloeg de armoe en de vrees al toe. Ik bezocht eind jaren 90 een aantal homo-organisaties die al bijna niet meer zo mochten heten, feitelijk niet mochten bestaan en die voortdurend door de politie werden lastiggevallen. Zij golden als 'imperialistische agenten van het Westen', juist de zwarte mannen en vrouwen die geloofd hadden in het nieuwe Zimbabwe. Hun levens waren hoogst onzeker.

Ik ben vaker in landen geweest waar je de onderdrukking als het ware kon ruiken, maar juist in het landschappelijk zo gezegende Zimbabwe viel het contrast tussen schoonheid en intimiderend geweld des te meer op.

Albert Camus geloofde in de 'opstandige mens', maar voorzag ook grote problemen als zo'n opstand collectief zou slagen en officieel een revolutie genoemd werd. De opstandeling verandert dan in een machthebber, de machthebber in iemand die zijn positie moet verdedigen en behouden, en tenslotte verklaart zo'n alleenheerser dat de opstand met hem definitief voltooid is.

'Ik ben de opstand' zei Mugabe, met zoveel woorden. 'Na mij zal er geen opstand meer zijn, enkel gehoorzaamheid.' Nu hebben Mugabe's voormalige kameraden de macht in het land overgenomen, dezelfde mensen die al die tijd zijn tirannieke bewind gesteund hebben. De term operette-opstand dringt zich op. Ik weet zeker dat Albert Camus een en ander zou diskwalificeren als 'een travestie van een opstand'.