Na een flinke schare mediawetenschappers, zijn de laatste tijd ook overheden en techreuzen doordrongen van het risico van hoaxes en deep fakes voor democratie en verdienmodellen. In de afgelopen maanden, waarin het nieuws beheerst werd door Covid-19 en de Amerikaanse verkiezingen, werd duidelijk hoe belangrijk betrouwbare informatie is. Maar zit de angel van the fake wel enkel in misleiding?


We maken ons zorgen over nepnieuws, over het teruglopend vertrouwen in de mainstream media en het idee van alternatieve waarheden of feiten. Het lijkt alsof we het houvast van een gedeelde vaststaande werkelijkheid verliezen, zo betoogt ook filosoof Tinneke Beeckman in haar boek Macht & Onmacht. En in onze strijd daartegen richten we ons op bewerkte beelden en laten we ons leiden door de gedachte dat 'die mensen' – altijd 'de anderen, die niet beter weten' – niet goed het verschil kunnen zien tussen echt en onecht. Nu wordt dat ook steeds moeilijker en is het belangrijk dat we allemaal goed kritisch kijken naar alle berichten die we tegenkomen, maar als we ons blindstaren op de notie dat 'die mensen' worden misleid, dan zien we niet onder ogen wat de kracht is van de hoax.

Zo'n bewerkte video kan waarachtiger zijn dan de werkelijkheid. Ook als we niet misleid worden en denken dat het echt is, gewoon terwijl we wéten dat het nep is. Een voorbeeld dat mij trof is onderstaande video, waarin de woorden van Melania Trump (op de Republikeinse conventie eind augustus 2020) in een andere volgorde een totaal andere toespraak vormen. Hier is geen sprake van misleiding. De maker van de hoax, actief onder het pseudoniem Saint Hoax, benoemt de bewerking expliciet in de titel: 'Hi Mimi I fixed your speech'. Toen ik de video zag moest ik hardop lachen, ik deelde en besprak 'm met wat mensen, maar toen ik er wat langer over nadacht besefte ik me dat deze fake speech voor mij veelzeggender en waarachtiger was dan de beelden van de daadwerkelijke toespraak die ik zag via de NOS (overigens ook een bewerking, want een video van geselecteerde fragmenten in een andere volgorde dan daadwerkelijk uitgesproken).

De echte toespraak vond ik een schijnvertoning, ik achtte het onwaarschijnlijk dat Melania Trump in haar eigen woorden gelooft wanneer ze zegt dat Donald Trump het beste met het land voorheeft. Of dat ze zelf ook echt uitkijkt naar nog vier jaar deze poppenkast. Toen ik de hoax zag, dacht ik: ja, dit is wat ze eigenlijk denkt! Of wat ze zou willen of moeten zeggen. Dat zij, net als veel mensen, angstig is en ziet hoe gemeen en manipulatief haar man kan zijn. Als we bij een hoax denken it's funny 'cause its true, dan drukt die nepvideo meer waarheid uit dan de werkelijkheid zelf.

De grap die een kern van waarheid bevat, of maatschappelijk geëngageerde kritiek; het is een functie die (politieke) satire al eeuwen vervult. Ook worden we al decennia geraakt door fictieve beelden in film en televisie. Wie pinkte er niet een traantje weg bij de dood van Bambi's moeder? Een getekend hert dat kan praten, nepper dan dat wordt het niet. 'Emotioneel realisme' noemde Ien Ang dat begin jaren 80 in haar boek Het geval Dallas. Deze waarachtigheid van satire en emotioneel realistisch beeld wordt in het debat over nepnieuws en desinformatie over het hoofd gezien. Door de enge focus op het onderscheid tussen nep en echt, missen we de bredere blik die ons helpt te zien hoe de hoax waar kan zijn en wat dát zegt − namelijk dat elke foto of video een gecreëerde realiteit is.

De illusie van de registrerende camera werkt door in ons denken over deep fakes, terwijl de realiteit een andere is. Het beeld van deze tijd wordt gevormd door apps waarin we een filtertje toepassen om beter uit te drukken hoe het voelt. En waarin de vraag naar authenticiteit vaak meer gaat over de beleving van de maker dan over een relatie met een objectieve werkelijkheid. Het idee van een onderscheid tussen de construerende schilder en de fotograaf die openbaart, dat Susan Sontag in 1977 maakte, is wat ons nu misleidt.

Dit legt bloot wat Tinneke Beeckman in Trouw 'hét gevaar van onze tijd' noemt, 'dat iedereen in zijn eigen waarheid gelooft.' Zo kunnen we echt gaan nadenken over het in stand houden van een democratie in het zogenoemde post-truth tijdperk. En mediawijsheid onderwijzen als een brede kritische blik waarmee je je altijd afvraagt waar iets vandaan komt, met welk doel het is gemaakt en wiens waarheid het toont.

De ontketende war on disinformation van overheden en platforms gaat voorbij aan wat er werkelijk aan de hand is. We moeten ons niet blindstaren op hoe mensen worden misleid, maar ook oog hebben voor hoe de fake waarachtig is. Niet alleen kijken naar fake or real, maar juist ook naar fake and true.