'Ever since my mom died', zegt het personage, en dan moeten mijn bankhangmaatje en ik direct hard lachen. In populaire cultuur zijn moeders onevenredig vaak overleden. De dode moeder is een zogeheten trope, een terugkerend motief of cliché in populaire cultuur. Wat doet deze trope en waarom zien we hem zo vaak?


Vooral in Disneyfilms vind je voorbeelden te over. Sneeuwwitje had geen moeder, net als Assepoester, Pocahontas en Belle. Die van Bambi sterft een vreselijke dood (sorry voor de spoiler), net als die van Nemo. Ook superhelden hebben vaak geen moeder, al zijn het dan vaak beide ouders die ontbreken: Batman, Spider-Man en Superman, om maar even wat grote namen te noemen.

Mijn eigen favoriete genre, de highschoolfilm, ontsnapt er eveneens niet aan: zie bijvoorbeeld Clueless, The Kissing Booth en She's All That. Bij dit genre horen ook films waarin de moeder niet dood is, maar afwezig of niet-functionerend, zoals respectievelijk Pretty in Pink en Dirty Dancing. De jaren 80 waren een geweldig decennium voor de trope op televisie: in series als My Two Dads en Full House worden kinderen opgevoed door single vaders. Meervoud dus, net als in de film Three Men and a Baby, uit hetzelfde decennium.

Lekker geëmancipeerd toch? Nou nee, stelt feministische mediawetenschapper Tania Modleski in een analyse van die film. Het is feminisme zonder vrouwen, een toe-eigening van vrouwelijkheid (vergelijk dat met recente aandacht voor cultural appropriation). De dochters in zulke films en series worden volgens Modleski 'weggelokt' van het feminisme en verleid om patriarchale overheersing te (her)accepteren. Dat is vrij radicaal: alleenstaande vaders kunnen natuurlijk prima, of juist, feministisch zijn.

Modleski schreef dit in 1988, toen de tweede feministische golf nog flink loeide en zulk taalgebruik gangbaar was. In de maatschappij zag je daadwerkelijk een reactie (of tegenaanval) op het feminisme, en in die zin is de lezing van Modleski niet vergezocht. Maar de trope is hardnekkig, ook in hedendaagse films keert hij terug. Dit weekend zag ik Irresistable (2020) van Jon Stewart, toch een mediamaker die als progressief wordt gezien. Ook hier woont een dochter samen met haar alleenstaande vader. Waarom nou?

Volgens genderonderzoeker Berit Åström is een van de functies van de trope het oproepen van sympathie voor de vader. Met de moeder uit de weg kan de vader een diepe emotionele band met het kind opbouwen, hoe stug hij ook is. Dit kunnen overigens ook zonen zijn, zoals in Chicken Little (2005) en How to Train Your Dragon (2010). Soms is de dode moeder simpelweg een manier om het plot verder te helpen. Åström noemt als voorbeeld de serie Dexter waarin de hoofdpersoon zijn moeder bruut vermoord ziet worden, wat hem uiteindelijk zal vormen tot seriemoordenaar. Wat steeds gebeurt, stelt Åström, is dat de trope het idee vestigt dat 'een moeder niet alleen niet nodig is voor het welzijn van een kind, maar in veel gevallen zelfs de bron is van fysieke of emotionele schade' (p. 597).

De dode moeder is een gevestigd thema in de literatuur. Door de moeder te verwijderen, moet een hoofdpersoon obstakels overkomen.

Beide analyses gaan wat makkelijk voorbij aan het feit dat de dode moeder als trope allang bestond voor de tweede golf. Het is een gevestigd thema in de literatuur. Door de moeder te verwijderen, moet een hoofdpersoon obstakels overkomen. In de negentiende eeuw was het bovendien niet heel raar dat moeders misten, er stierven immers veel vrouwen in het kraambed.

De dode moeder-trope kan je dus ook los van schuivende genderverhoudingen bezien als een gekende manier om het plot te starten of een duwtje te geven. Daarbij is het soms handig voor de auteur om beide ouders om te brengen: zonder hun toeziend oog zijn er meer avonturen te beleven. Een of meerdere dode ouders plaatst het kind niet alleen voor uitdagingen, het maakt het kind ook exceptioneel – anders dan de anderen – en dat is aantrekkelijk en aansprekend.

Een trope is een hulpmiddel in een verhaal, en niet noodzakelijkerwijs goed of slecht. Iedere film en serie maakt gebruikt van tropes, door ze lui in te zetten maar soms ook slim te parodiëren of te bekritiseren. Zo is een bekende trope uit reality-tv de catfight en ken je uit horror misschien de final girl of de creepy basement-trope. Van veel tropes zal je niet doorhebben dat het een trope is, maar zodra je er een herkent, kan het irritant of grappig worden. Dat is de keerzijde van mediawetenschap: we hebben nogal eens de neiging om een tekst kapot te analyseren, en met tropes is dat niet anders. Sorry daarvoor!