In Gewoon. Bloot. zie je de clash tussen vrijheid en schaamte

In de koelte van de avondwind wandelde God door de tuin van het paradijs. Hij vroeg zich af waar Man en Vrouw waren. Hij riep ze. De man antwoordde: 'Ik hoorde u in de tuin en werd bang, omdat ik naakt ben; daarom verborg ik me.'

Even daarvoor, in het bijbelboek Genesis, was alles nog helemaal in orde. Man en Vrouw waren naakt, maar 'ze schaamden zich niet voor elkaar'. Toen kwam de zondeval, de verleiding door het serpent en het eten van de boom van kennis van goed en kwaad. Zo ontstond schaamte in de christelijke leer — schaamte als basis van moraliteit, als een bewustzijn van goed en kwaad.

Kijktip: The Bible (1966) van John Huston, voor wie een werkelijk schitterende verbeelding van het boek Genesis wil zien.

Mijn eigen zondeval betreft een inversie van die van Man en Vrouw. Ik groeide op in de traditie van de Nederduitse Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika, waar ik leerde mij als mens te moeten schamen voor naaktheid. Mijn godsdiensonderig duurde niet lang; ik nam de benen op mijn zestiende. Maar de 'NG Kerk' heeft haar stempel op mij gedrukt, zo bleek begin jaren negentig toen ik mij in Amsterdam bevond, op de Albert Cuypmarkt waar mijn Nederlandse vriendin een spijkerbroek paste in een kleedkamer zonder gordijn. Zonder te blikken of te blozen deed ze haar kleren uit. Ik werd boos: hoe kón ze zo schaamteloos zijn?

Sindsdien is veel veranderd. Ik schaam me niet meer voor bloot in de publieke ruimte. Ik geloof dat ik volkomen ingeburgerd ben. En toch klopt er ergens iets niet…

'Schaamhaar', 'schaamstreek', 'schaambot', 'schaamlap' en ga zo maar door — in de Nederlandse taal buitelen woorden met 'schaam' als stam over elkaar heen. Je zou bijna denken dat 'schaam(te)' belangrijk is voor de identiteit van de sprekers van de taal. Maar of dat zo is, betwijfel ik.

Op het oog is schaamte een negatieve emotie, zeker als het gaat om het menselijk lichaam. Dit is ook de grote boodschap van Gewoon. Bloot., het NTR-programma waarin een presentator in een studio praat met kinderen uit groep zeven en acht over het blote lichaam. Tegenover dit jeugdige publiek staat een rij naakte mensen die vertellen over hun lichaam. Ook beantwoorden ze vragen van de kinderen. Waar scheren ze zich? Wat vinden ze goed dan wel slecht aan hun lichaam? Het punt van het programma lijkt het uitbannen van schaamte.

Over seks wordt niet gesproken, te oordelen naar de eerste aflevering. Desondanks was er voor uitzending veel gedoe, ook in de politiek. Denk-voorman Tunahan Kuzu noemt het programma 'van de zotte' en Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet vond het rieken naar pedofilie. En dan natuurlijk Kees van der Staaij van de SGP: 'Gewoon. Bloot. is niet normaal. En moet dat ook niet worden.' De SGP wil dat het kabinet het programma verbiedt. En heeft Kamervragen gesteld. Van der Staaij klinkt echt boos: '… poedelnaakte wildvreemden in de klas. Hoe kom je erop?!'

De SGP vindt dat tere zaken als deze in het gezin moeten worden besproken. 'Dat is als het goed is een veilige en beschermde omgeving.' Van der Staaij wijst erop dat kinderen het als ongemakkelijk ervaren. 'Dat zegt al genoeg. Kinderen vinden dat moeilijk. Dat is niet voor niks.'

Zou het? Dat Adam en Eva zo diep geworteld zitten in kinderen dat ze de schaamte automatisch voelen? Graag zou ik Van der Staaij willen voorstellen aan mijn jongste zoon. Tussen pak 'm beet zijn vierde en zesde liep die het liefst naakt. In de zomer was het alsof hij in z'n blootje extra energie kreeg. Hij rende dan op en neer in de tuin en stopte nu en dan om gitaar spelend met zijn edele delen te roepen: 'Piemelen! Piemelen!'

Hier zien we de clash tussen schaamte en vrijheid, zoals die zich manifesteert in Genesis. Vrij zijn betekent het overtreden van regels. Om regels te handhaven, heb je schaamte nodig, in ieder geval een vorm van schaamte.

Ook de Oude Grieken snapten dat, zoals blijkt uit een interview in Filosofie Magazine van Marjan Slob met de ethicus Bernard Williams, auteur van het boek Shame and Necessity (2008). Williams wijst op de held Ajax die een kudde schapen vermoordt in de veronderstelling dat het een vijandelijk leger is. Zodra hij beseft wat hij heeft gedaan, besluit hij zelfmoord te plegen. Volgens Williams is de zelfmoord een morele daad, voortkomend uit een gevoel van schaamte.

Terug naar Gewoon. Bloot. Het programma valt inderdaad 'reuze mee' in de ogen van morele paniekzaaiers. Toch voelde ik mij tijdens het kijken ongemakkelijk vanwege het automatisme waarmee de presentator van de kinderen verwacht vooral géén schaamte te voelen bij het zien van de naakte lichamen. Dat lijkt mij onrealistisch en ongewenst. Als ideaal stel ik mij voor: Ajax tegenover mijn jonge god-met-de-piemel. Gêne tegenover anarchistische schaamteloosheid — en dan de balans vinden.