We zijn in Havana, Cuba, waar twee tienermeiden kletsen dat het een lieve lust is. Het is onthutsend om te zien — deze girls kénnen de geschiedenis. Ze kunnen je precies vertellen hoe het ging toen de Spaans-Amerikaanse oorlog in 1889 in een stroomversnelling kwam door de explosie van het oorlogsschip USS Maine; hoe Amerika vervolgens Cuba bezette; en wat er gebeurde toen een zekere, jonge advocaat genaamd Castro begin jaren vijftig op het toneel verscheen.
Hoe we ons kunnen wapenen tegen complottheorieën, leugens en fake facts — een nieuwe documentaire te zien op het IDFA komt met een antwoord.
Tijdens de verkiezingen leek het wel of de hele wereld Amerikaans was, ik incluis. Dit is niet vrijblijvend.
De meiden hebben de feiten in de vingers. Kijken en luisteren naar hen is een verademing in deze tijd, juist nu de Amerikaanse verkiezingen de cultuur van fake tot een frenetiek hoogtepunt brengen. Misschien dat we een verandering tegemoet treden, denk ik, terwijl ik ook nog probeer bij te komen van nachten zonder slaap, nachten van CNN en Fox News en MSNBC.
Later kijk ik naar de presentatoren van Goedemorgen Nederland. Onze meiden zijn de kluts lelijk kwijt. Ze vertellen ons, iPad in de hand, dat een medewerker van de postbezorging in swing state Pennsylvania zijn beschuldiging van fraude heeft teruggetrokken. Een paar minuten eerder las ik juist in The Guardian dat de man ontkende zijn beschuldiging te hebben ingetrokken. Wat is de waarheid?
Voordat ik tot verhaal kan komen, gaat het alweer over wie de burgemeester van Utrecht wordt en over een nieuwe uitlaatplaats voor honden in Leidschendam. Ik merk dat ik niet bereid ben deze nieuwsitems voor zoete koek te slikken, afgezien van het feit dat ik tegenwoordig iedere dag alleen maar blijer ben dat ik in dit verschrikkelijk saaie Nederland woon.
Het is een onzekere tijd. Maar die meiden van Epicentro, een nieuwe documentaire van de Oostenrijkse regisseur Hubert Sauper, bekend van Darwins Nightmare (2004), hebben mijn hart gestolen. Ze borrelen en bruisen van de energie; geen moment staan ze stil, geen seconde stoppen ze met praten. Ze lachen constant, ze lachen uit, ze lachen hém uit: 'Donald Trump? El no tiene sentimiento!'
Geen gevoel heeft hij, die Trump. De meiden daarentegen lopen over van gevoel. Van passie. Van het leven zelf. Een grappig idee: dat je via gevoel tot de kern komt, dat je door te voelen de waarheid kan aanraken. Ik denk dat dit ook de boodschap van Sauper is.
Een deel van Epicentro speelt zich af in een soort filmschool voor jongeren. Eerst zien we de kids kijken naar beelden die geprojecteerd worden op een wit doek aan een muur, met daarvoor een man in tovenaarskleding die commentaar levert.
[banner id="4"]
De beelden: het incident waarin de USS Maine tot zinken werd gebracht. Later zien we dat de beelden zijn gemaakt met miniaturen en special effects: sigarenrook die iemand over een set van bordkarton heen blaast. De vertellersstem van Sauper klinkt: 'Weten jullie hoe oorlog eruitziet? We kennen oorlog door cinema.'
Die cinema is natuurlijk Amerikaans. Terwijl ik naar de Cubaanse kinderen kijk die verrukt zijn door de bewegende beelden op het doek — later zijn er ook beelden van de beroemde komiek Charlie Chaplin — treft het mij hoezeer we in de afgelopen vier jaar mee zijn gegaan in het imaginaire, vooral in de Grote Trump Show, en hoe onze eigen media in de afgelopen weken in de ban waren van de apotheose hiervan.
Tijdens de verkiezingen leek het wel of de hele wereld Amerikaans was, ik incluis. Dit is niet vrijblijvend. Amerikanen, zo ontdekte ik vooral toen ik in de jaren tachtig in Texas studeerde, hebben een unieke, problematische relatie met de werkelijkheid. Dat ook wij die inmiddels hebben, of dreigen te hebben, mag duidelijk zijn.
Daarom zijn de meiden in Epicentro zo wonderlijk — ze lijken te zijn bevrijd van 'Amerika'. Dat ze moeiteloos de geschiedenis van hun land kunnen navertellen, getuigt van een speelse intelligentie. Hebben ze die op school geleerd? Door in boeken te lezen die je met je handen kunt vastpakken? Waarvan je het papier kunt ruiken?
Ik vermoed dat laatste. Bij hen thuis staat er geen computer; ze zijn straatarm. Evenmin lijken ze telefoons te hebben. Ze zijn gefascineerd door de telefoon van Sauper (achter de camera). Ze smeken hem die even te mogen gebruiken. Even later hebben ze een filmpje gemaakt waarin een van hen een gek dansje doet. Heel mooi projecteert Sauper oude beelden van Charlie Chaplin over dit filmpje heen.
Epicentro gaat over het idee van Utopia, de droom van een wereld waarin de machtsverhoudingen radicaal anders zijn dan nu het geval is. Wie de documentaire ziet, is hier getuige van. Misschien is het toch mogelijk: geen Amerikaans cultuurimperialisme meer, maar twee meiden in Havana die cinema maken met een GSM; geen leugens en fake news meer, maar de authentieke gevoelens van mensen die in de echte wereld leven.