David Lynch: de troost van The Elephant Man

Op 6 oktober rapporteert Lynch dat de temperatuur in Los Angeles de dertig graden zal bereiken. Hij wil zijn medeleven betuigen, vervolgt de regisseur, aan de familie van Clark Middleton, een acteur met wie hij werkte toen hij het laatste seizoen van Twin Peaks maakte. Dan kijkt Lynch, zonnebril op, naar buiten en zegt: 'Er zijn gouden zonneschijn en prachtige blauwe luchten. Iedereen, een fantastische dag toegewenst.'

Later op de avond ben ik weer met Lynch, nu kijkend naar zijn herschepping van het Victoriaanse Engeland waar het donker, koud en nat is, waar een monsterlijke man, Elephant Man John Merrick, achteroverleunt in bed — om dood te gaan. In zijn hoofd hoort hij zijn beeldschone moeder, overleden toen hij elf jaar oud was, die een gedicht van Tennyson uit 1830 fluisterend voordraagt:

The world was never made;
It will change, but it will not fade.
So let the wind range;
For even and morn
Ever will be
Through eternity.
Nothing was born;
Nothing will die;
All things will change.

Lynch' film uit de jaren tachtig, gebaseerd op het waargebeurde verhaal van Merrick, wordt opnieuw, gerestaureerd, uitgebracht. Terwijl ik kijk, treft precies dezelfde rust mij die de regisseur uitstraalt in zijn YouTube-video's die dagelijks in mijn Facebook-feed verschijnen en die ik nooit oversla.

Ik denk dat 'Lynch' precies de juiste therapie biedt in tijden van angst en wreedheid, van coronacrisis en het dilemma waar overheden mee worstelen, vooral dit: offer je het leven van kwetsbare mensen op om de samenleving te beschermen. Zie voor de nieuwste aflevering van dit gruwelijke melodrama een brief waarin vooraanstaande wetenschappers de Britse regering oproepen nu te kiezen voor groepsimmuniteit in de aanpak van corona.

Ook bij ons leeft dit idee; we noemen dat 'dor hout kappen'. Is dat wreedheid of juist menselijkheid? Gaat het in de kern om het beschermen van het oude, waarin het monster — ons huidige economische systeem — staat of valt bij de gratie van gezonde, koopkrachtige lichamen die nodig zijn om te consumeren? Het systeem. Dat nam een hoge vlucht tijdens de industrialisatie. Opeens had je mensen die machines bedienden die vervolgens de mens van steeds meer en uiteindelijk, vandaag de dag, van alle gemakken voorzien. Dit systeem ligt nu op omvallen — door corona. De vraag is wat we precies in stand willen houden.

Voordat we verder gaan, dit NOS-nieuwsbericht: 'Het vermogen van de ruim 2000 miljardairs in de wereld is ondanks de coronacrisis verder gestegen. Ze hadden eind juli een gezamenlijk vermogen van 10.2 biljoen dollar, melden de Zwitserse bank UBS en accountantskantoor PricewaterhouseCoopers in een jaarlijks rapport over miljardairs. Daarmee werd het vorige record van eind 2019, namelijk 8.9 biljoen dollar, gebroken.'

Lynch laat in The Elephant Man zien hoe dit systeem werkt, al in een van de eerste scènes. Een arts, Frederick Treves, opereert een man waarvan de borst is opengerukt in een fabrieksongeluk. 'We krijgen steeds meer van deze machine-ongelukken,' zegt Treves tegen zijn assistent. Tijdens de industrialisatie ontwikkelt ook de entertainmentindustrie. Dit is de tijd van de Londense freak shows, kermisattracties waarin bezoekers zich kunnen verkneukelen aan rariteiten, veelal die van gehandicapte mensen.

De grootste attractie is Joseph ('John' in de film) Merrick, een man met een grotesk uiterlijk, vermoedelijk veroorzaakt door een combinatie van huiddeformaties en het Proteus-syndroom, een ziekte waarbij sommige lichaamsdelen te hard groeien. Een van de toeschouwers bij het kraampje van 'de olifant-man' is dokter Treves. Die heeft medelijden met John en neemt hem mee naar het ziekenhuis waar hij verzorging krijgt.

Snel blijkt dat John kan lezen en praten. In de weken en maanden die volgen, zorgt Treves ervoor dat John in contact komt met de Londense society, onder wie een beroemde actrice die graag met John stukjes Shakespeare leest onder het genot van een kopje thee.

Ondertussen regelt een bewaker bij het ziekenhuis dat mensen tegen betaling in de holst van de nacht naar Johns kamer kunnen om hem te aanschouwen. Uiteindelijk wordt hij gekidnapt en komt hij in een rondreizend circus terecht. Even daarvoor realiseert Treves zich dat hij geen haar beter is dan zo'n corrupte bewaker door zijn patiënt bloot te stellen aan zijn societyvrienden: 'Merrick is being made into a curiosity all over again.' Met andere woorden: een gebruiksvoorwerp in een systeem, iets om te consumeren.

De film eindigt met de zelfmoord van John. Hij stapt in bed en valt liggend in slaap (hij weet dat deze lichaamshouding hem vanwege zijn ziekte fataal zal worden). De camera beweegt naar zijn bedkastje waar een fotootje van zijn moeder staat. We horen haar stem. Zij citeert Tennyson, het gedicht Nothing Will Die. Het effect op hem — en op ons — is rustgevend: zoals de natuur altijd zal blijven bestaan, zo zal het hart van het mensdom altijd blijven kloppen. De enige constante is verandering. Wie dit omarmt, ontsnapt aan pijn en wreedheid.

Morgen, misschien terwijl je dit stuk leest, zit Lynch weer op Facebook met zijn weersvoorspelling. Ik weet dat het kitsch klinkt — we kunnen vandaag de dag nauwelijks nog Tennyson lezen zonder ironisch te grinniken — maar op een vreemde manier biedt Lynch' visie, op het weer, op de mens, troost. In The Elephant Man fileert hij dat kapitalistische systeem dat we nu, tijdens corona, zo krampachtig proberen te herstellen. Hetzelfde wrede systeem dat ieder greintje menselijkheid uit John Merrick had gezogen.

Tegelijkertijd biedt dat systeem veel voordelen: meer mensen dan ooit zijn welvarend en gezond. Maar ook duldt het in crisistijd geen menselijkheid; wie 'dor hout' is, kan weg. Dit is het dilemma. Wat zal ons beschermen tegen de woekerende angst en wreedheid nu we zoeken naar een uitkomst? Niemand heeft een antwoord. Maar Lynch' werk biedt inspiratie. Je wordt er rustig van, net zoals van Tennyson, als je hem tenminste zonder cynisme kan lezen: niets werd geboren, niets zal vergaan, alles zal veranderen.

The Elephant Man is op 9 en 10 oktober en daarna incidenteel te zien in EYE. Lynch' kanaal op YouTube heet David Lynch Theater.