Waarom Heart of Darkness angstaanjagend actueel is

Een dilemma wacht de hedendaagse lezer van Heart of Darkness, Joseph Conrads novelle uit 1902 over het kolonialisme en het failliet van het geglobaliseerde vrije-marktsysteem. Het verhaal is angstaanjagend actueel, maar tegelijkertijd bevat het een racistische visie op Afrika en op zwarte mensen. Dus, wat doe je, lezen of niet lezen?

Ik ontdekte dat ik Heart of Darkness om de zoveel jaren lees, haast uit instinct; ik vond er zelfs vier verschillende edities van in mijn boekenkast.

De roman is nu weer relevant doordat regisseur Francis Ford Coppola een nieuwe versie heeft uitgebracht van Apocalypse Now, zijn epos over de Vietnam-oorlog gebaseerd op Conrads verhaal. Onbekend is of die bij ons in de bioscoop komt, maar op z'n minst is de originele (en beste) versie deze week te zien — als openingsfilm van het nieuwe Filmfestival van Goden en Mensen in de Amsterdamse bioscoop Studio K.

Wat te doen met Heart of Darkness? Ik las het boek begin jaren tachtig op de universiteit in Johannesburg, een paar jaar nadat ik Apocalypse Now voor het eerst zag.

Even terug: ik zag de film destijds in een drive-in gelegen in een enorm stuk open veld in de buurt van een steenkolenmijn. Achter het scherm waren de contouren van de mijn zichtbaar. Ik herinner me nog heel goed hoe ik met mijn vader in de auto zat te wachten op het vallen van de nacht, zodat de film kon beginnen.

Ondertussen zagen we kabelkarretjes eindeloos langs de rand van de mijn van beneden naar boven rijden, vermoedelijk om steenkool te vervoeren. Dat steenkool, bleek later toen ik Conrad las, is precies het punt van het verhaal. Hier zag ik in het echt wat in het boek stond:­­­ het exploiteren van de bodemschatten van Afrika door multinationals die in witte, Europese handen waren. Als ik er nu aan terugdenk, moet ik rillen, niet alleen vanwege de gedachte, maar ook als gevolg van de toevalligheid van de omstandigheden waaronder ik de film zag.

Later las ik Conrad verder en ontdekte ik steeds meer dat hij op vreemde wijze altijd actueel is. Dat valt ook biograaf Maya Jasanoff op die in haar uitstekende The Dawn Watch. Joseph Conrad in a Global World (2017) schrijft dat je Nostromo (1904) kon lezen als je iets wilt weten over de financiële crisis van 2018; en dat je Lord Jim (1900) tot je moet nemen als je geïnteresseerd bent in de digitale revolutie en de ontwrichtende gevolgen van technologie op allerlei industrieën. Natuurlijk, wie iets van de ziel van de terrorist wilt weten, leest The Secret Agent (1907). Jasanoff: 'Conrads pen was een toverstaf die de geesten van de toekomst opriep.'

Maar geen van deze werken heeft dezelfde tijdloze kracht als Heart of Darkness. Je leest dit boek als je iets wilt weten over de ziel van de moderne mens. Mijn tweede keer was in Europa, tijdens een zomervakantie op het eiland Corsica. Toen raakte ik in de ban van Marlow, de zeeman die in opdracht van een Europees bedrijf dat handelt in ivoor in Congo-Vrijstaat op zoek gaat naar Kurtz, een handelaar die, zo lijkt het, een eigen rijk in het binnenland heeft gesticht waar hij heerst als een koning. Tijdens het lezen stelde ik mij voor hoe het moet zijn voor Marlow: tegelijk aangetrokken worden door Kurtz' genialiteit – zijn eruditie, vooral de eloquente wijze waarop hij kan spreken – en afgestoten worden door zijn wreedheid – bij zijn huis hangen mensenhoofden als ornamenten op spietsen – als afgestoten worden door zijn blinde focus op ivoor en het behalen van winst.

En nu, toen ik het boek weer las (voor de vijfde of zesde of zevende keer) ter voorbereiding van een paneldiscussie vooraf aan een vertoning van Apocalypse Now, vroeg ik me af of het nog überhaupt kán. In de huidige tijd is Heart of Darkness niet alleen door en door eurocentrisch, maar de wijze waarop Conrad Afrikanen afschildert als primitieve wezens, als savages en niggers, is schokkend. Niet voor niets noemde de Nigeriaanse schrijver Chinua Achabe Conrad midden jaren zeventig een bloody racist en riep hij op het werk niet meer te beschouwen als een belangrijke inschrijving in de moderne literaire canon.

Natuurlijk, wat Achabe zei was altijd al relevant, maar het is net alsof zijn woorden des te meer resoneren nu we ook in Europa, in Nederland, bewust afrekenen met racistische stereotypen (zie: Zwarte Piet) en gezien de wijze waarop we niet langer exclusief met Westerse ogen naar Afrika (en elders in ontwikkelende gebieden) kijken.

En toch, ik denk dat Conrad dit allemaal al wist. Een beroemde passage in Heart of Darkness: 'The conquest of the earth which mostly means the taking it away from those who have a different complexion or slightly flatter noses than ourselves, is not a pretty thing when you look into it too much.'

Als je het 'te veel' gaat onderzoeken – dat is de kern. Dat durfde Conrad. En om die reden – om zijn ongenadige blik, culminerend in de verschrikkelijke kennis vervat in de woorden, the horror! the horror! – moeten we Heart of Darkness blijven lezen, ondanks de zeer foute denkbeelden over zwarte mensen en over Afrika.