'Soms heb ik de gedachte dat iedereen een handleiding heeft gekregen voor het leven, maar dat ik die heb gemist', zegt iemand in het publiek bij De Nationale Zwelgavond. Het tv-programma – 'een ode aan de menselijke misère' – wil het taboe op ongelukkig zijn doorbreken. Psychiater Damiaan Denys schuift aan in de vrolijk aangeklede studio om uit te leggen dat we het verleerd zijn om somber te zijn. Achterin staat een schuimrubberen 'klaagmuur', waarin mensen briefjes hebben gestopt met bekentenissen als die van de vrouw die weleens de handleiding voor het leven mist.

'Dit herkennen we toch wel?', vraagt presentator Tim den Besten aan de rest van het publiek, 'Kom op, wie herkent dit?' Veel handen gaan omhoog. Bijna iedereen herkent dit gevoel. Mensen lijken altijd precies te weten wat ze moeten doen, terwijl je zelf maar wat aanklooit. Was er maar een handleiding…

In Eye Filmmuseum kwam ik een kunstwerk tegen met heldere instructies. Tactile Labyrinth heet het werk uit 2018. Het is van de 84-jarige Tsjechisch filmmaker en kunstenaar Jan Švankmajer.

'Instructies:
1. Plaats de wijsvinger van uw linkerhand in de rode stip.
2. Plaats de wijsvinger van uw rechterhand in de groene stip.
3. Sluit uw ogen.
4. Beweeg beide vingers naar elkaar toe door het labyrint.
5. Probeer de linkerwijsvinger in de groene stip te krijgen.
6. Probeer de rechterwijsvinger in de rode stip te krijgen.'

Een kunstwerk dat je mag, nee móet aanraken dus. Aan de wand boven het instructietekstje hangt een grote houten plaat waar tientallen kromme spijkertjes in zijn geslagen. Daardoor is er een doolhof ontstaan tussen de rode en de groene stip van schuurpapier. Het is de bedoeling dat je met je ogen dicht een route door het labyrint verkent.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Tactile Labyrinth (2018) - Jan Švankmajer (foto: Thomas van Huut).

Het mooie van Tactile Labyrinth is dat het geen helder doel heeft. Het gaat er niet om dat je in het museum zo snel mogelijk het doolhof oplost. Het is geen wedstrijd. De betekenis van Tactile Labyrinth is de ervaring. Hoe de houten plank transformeert in een ruimtelijke omgeving wanneer je je ogen sluit. Om in het doolhof te kunnen navigeren moet je tastindrukken vertalen naar een mentale plattegrond. Je moet het zelf doen, en zo voel je scherper hoe je het schuurpapier over je vingertoppen schraapt, en hoe de kromgebogen spijkers zachtjes in je vingerkootje prikken. Wie het eindpunt bereikt is weer terug bij het begin.

'Wees blij dat het leven geen zin heeft', stond op de kaft van een klein wit boekje dat een tijdje bij mijn ouders op de koffietafel lag. Het werd weggestopt als er visite kwam, de titel kon ongelukkig opgevat worden. Van geluk spreken dat het leven betekenisloos is, hoe kansloos ben je dan?

Het boekje van Jaap van Heerden is echter juist hoopgevend. Van Heerden doet een gedachtenexperiment: wat als het leven wél zin zou hebben? Dat zou verschrikkelijk zijn. We zouden maar één doel nastreven en compleet verstarren in het bestaan. 'Het dictaat van de zingeving zou elke beweging belemmeren', schrijft Van Heerden. Het doel zou 'elk initiatief blokkeren en elk nieuw idee verschralen door de verplichte en onvermijdelijke toetsing in welke mate het bijdraagt aan de alles overkoepelende bedoeling van dit leven.' Om nog maar te zwijgen over de extreme competitie die er zou ontstaan. We zouden, meer nog dan nu, elkaar vertrappen om net dat ene doel te bereiken.

Nee, dan liever in het duister op de tast zelf het leven onderzoeken, zoals in Švankmajers doolhof.