Het is als een klein korreltje zand dat in een grote machine terecht is gekomen, en een ongekende ontregeling tot gevolg heeft. Zo wordt het coronavirus verbeeldt in 2Doc: Zand in de Machine. Maar wat zegt het over de machine, als zo'n klein deeltje zoveel schade tot gevolg kan hebben? In deze HUMAN-documentaire komt een keur aan denkers, beleidsmakers en bestuurders uit binnen- en buitenland aan het woord over de coronapandemie. Over de meest opvallende uitspraken uit de film praten we door op HUMAN en Brainwash. We spreken hoogleraar financiële geografie Ewald Engelen over de de rol van de economie in onze samenleving, en over de vraag wie de rekening van de crisis moet betalen.


'Voor het eerst geven we het leven voorrang boven de economie. We beseffen dat de economie in dienst staat van het leven, en niet andersom. Als de economie eronder lijdt dat we levens moeten redden, dan moet dat maar. Het is decennia lang andersom geweest', zegt Europarlementariër Philippe Lamberts in Zand in de Machine.

Het is een optimistische noot bij de wereldwijd verwoestende gevolgen van de coronacrisis: het idee dat het ons in staat heeft gesteld economische belangen ondergeschikt te maken aan de levens van mensen. Maar, zegt hoogleraar financiële geografie Ewald Engelen, zo eenvoudig ligt het niet. 'Wat we zien is dat we om levens te redden inderdaad veel economische activiteiten hebben stilgelegd. Maar tegelijk hebben we – en dat zijn met name overheden en centrale banken geweest – massaal in de buidel getast om ervoor te zorgen dat al die bedrijven die tijdelijk niet kunnen functioneren overleven, om later weer normaal te kunnen functioneren.'

Engelen benadrukt dat het verhaal twee kanten heeft. 'Het is dubbel: er is sprake van tijdelijk stilleggen, maar tegelijk een enorm voorschot nemen op de toekomst. Schuld is een voorschot nemen op straks. Dat doen we met publiek geld, teneinde ervoor te zorgen dat we straks weer door kunnen gaan. Op de oude voet, ben ik bang. Daar komt bij dat de schulden die we aangegaan zijn, natuurlijk wel afbetaald moeten worden. Mijn vrees is dat we weliswaar tijdelijk de economie op de tweede plaats hebben gesteld om ervoor te zorgen dat kwetsbare levens gespaard bleven, maar we straks in een situatie terechtkomen waarin economie opnieuw prioriteit zal hebben, en misschien nog wel meer dan daarvoor.'

We hebben eigenlijk niets geleerd?

'Dat is wel waar ik ben bang voor ben. Schiphol-directeur Dick Benschop werd bij Buitenhof gevraagd of het nog nodig is dat vliegveld Lelystad geopend wordt, en zegt dan volmondig dat het inderdaad noodzakelijk is, omdat we toch weer met z'n allen gaan vliegen. Dus het hele machinepark, om het zo maar te noemen, is eigenlijk weer opnieuw toegerust om te gaan draaien zoals het draaide voordat de coronacrisis uitbrak.'

© Guido van Nispen

Ewald Engelen bij een protest tegen bezuinigingen in 2015

U wijst op de gevolgen van depressies en recessies voor economisch kwetsbare mensen in de samenleving.

'Dat is het wrange. We hebben één categorie kwetsbaren gespaard, door voor een deel de economie stil te leggen, maar we hebben andere kwetsbaren erg beschadigd. Covid is vooral een ziekte die voor zeventigplussers erg dodelijk bleek te zijn, en veel minder voor mensen onder de dertig en veertig, of zelfs vijftig. Terwijl met name jonge mensen zwaar beschadigd zijn door de maatregelen die we hebben genomen om de zeventigplussers te redden. Dus voor welke kwetsbaren zijn we nu eigenlijk opgekomen, en welke kwetsbaren hebben we onder de bus gegooid?'

Schulden die gemaakt zijn om bedrijven het hoofd boven water te laten houden, moeten afbetaald worden. Dat zal voor rekening van de werkenden komen, en niet de kapitaalbezitters.

'We weten dat de schulden die gemaakt zijn om bedrijven het hoofd boven water te laten houden, afbetaald moeten gaan worden, en dat zal over het algemeen genomen voor rekening van de werkenden komen, en niet de kapitaalbezitters. Dat zal voor een deel afbetaald moeten worden door te bezuinigen op overheidsuitgaven. Dat betekent dat uitkeringen verlaagd zullen moeten worden en dat de dienstverleningen door de overheid schraler zal worden. Daar zijn de kwetsbaren de dupe van.'

U noemde het 'de grote schande' van deze crisis, dat de economie weer op slot moest, 'en jongeren, middenstanders en handwerkers opnieuw het haasje werden.' Dat kwam volgens u doordat we in het verleden grote bezuinigingen op de zorg hebben doorgevoerd, om bijvoorbeeld kostbare onderbezetting van bedden te voorkomen.

'Zeker. De theoretisch geschoolden, de mensen die achter het bureau zitten, waaronder ik, hebben zich in belangrijke mate kunnen beschermen door vanuit huis te werken. Terwijl de mensen die handarbeid verrichten gewoon naar hun werk moesten, en dat ook hebben gedaan. Dat zijn de essentiële werkers, die veel kwetsbaarder zijn gebleken voor een covidbesmetting.'

'Het hele systeem is kwetsbaar gebleken. Dat één zandkorrel in de machine tot zo'n ontregeling kon leiden, is op zichzelf illustratief voor de kwetsbaarheid van het hele systeem. Dat systeem bestaat grofweg uit twee onderdelen. Het eerste is: mondiale waardeketens, waarbij we de dingen die we nodig hebben laten produceren op plekken waar dat zo goedkoop mogelijk is. Dat geldt voor mondkapjes, vaccins, farmaceutica, maar ook voor gymschoenen, mobiele telefoontjes en auto's. Het tweede is dat we alle voorraden en alle reserves eruit gehaald hebben, ten faveure van just in time delivery, oftewel precies op tijd leveren. Dat hebben we ook in de zorg gedaan, waardoor onder andere sinds 2006 het aantal bedden met tienduizend is gedaald. Dat heeft ons lelijk opgebroken gedurende het afgelopen jaar.'

Laat dat zien dat we ons publieke systeem, zoals de zorg, anders moeten inrichten?

'Ik denk het wel. Dat zullen we veel robuuster moeten maken. Kleinschaliger en dichterbij. We moeten niet zo ontzettend op de penning zijn. Dat is een van de motieven geweest om te kiezen voor precies-op-tijd-leveranties, en bijvoorbeeld overtollige ic-bedden weg te bezuinigen. We zullen moeten accepteren dat er soms investeringen zijn die geen rendement opleveren, maar dat we die nodig hebben in tijden van crisis.'

© Brainwash
Wat zegt dit over de positie die we de economie hebben toegekend in onze samenleving: staan wij te veel in dienst van de economie, in plaats van andersom, zoals Lamberts in de documentaire zegt?

'Dat is te grof gesteld. Economie is het ingewikkelde systeem waar alle dingen gemaakt worden die wij met z'n allen op dagelijkse basis consumeren. Dat levert geld op, en dat geld wordt heel ongelijk verdeeld. We hebben met z'n allen – sommigen zijn daarvoor meer verantwoordelijk dan anderen – een systeem tot stand gebracht wat vooral erg gunstig is gebleken voor kapitaaleigenaren en aandeelhouders. Zij zijn te belangrijk geworden. Eén van de uitwassen van dat enorme belang dat we aan aandeelhouders zijn gaan toekennen, is het precies-op-tijd-leveren, wat ons erg kwetsbaar maakt voor crises, voor zandkorreltjes in het systeem. We zullen een nieuw machtsevenwicht binnen de economie moeten vinden, waarbij het belang van de aandeelhouders minder zwaar moet gaan wegen ten opzichte van het belang van de samenleving. Het belang van werknemers moet zwaarder wegen, waarbij er meer geld moet zijn voor reserves en spaargelden: meer salaris dus. Maar ook het belang van het ecosysteem zal veel zwaarder moeten wegen bij de verdelingsbeslissingen die op dagelijkse basis in de economie genomen worden.'

Wat zouden we kunnen doen om dat te realiseren?

'Er is voor een deel wetgeving nodig, omdat dat het kader is waar economische actoren, zoals ondernemingen, vakbonden, werknemers, aandeelhouders en consumenten, zich aan moeten houden. De wetgeving is de afgelopen dertig jaar zodanig hervormd dat vooral de belangen van aandeelhouders worden gediend, en dat noemen we neoliberalisme. Dat moet teruggedraaid worden, en met name het belang van het ecosysteem zal veel centraler moeten komen te staan.'

'Verder zullen we op een andere manier moeten gaan stemmen. We zullen de partijen die de belangen van de aandeelhouder centraal stellen moeten afstraffen bij komende verkiezingen, en op partijen moeten stemmen die ook inzien dat dat het probleem is. We kunnen ook zelf, op individueel niveau, van mogelijkheden gebruikmaken om duwtjes in de goede richting te geven. Andere dingen kopen, andere prioriteiten stellen, niet meer zo hard willen werken, bereid zijn om genoegen te nemen met een lager salaris, en duurzamer leven. En gebruik maken van onze macht als werknemer, om ervoor te zorgen dat er binnen een onderneming op een andere manier ingekocht wordt, en andere beslissingen genomen worden. Denk ook aan meer betrokkenheid bij de ondernemingsraad, en die gebruiken om bij de onderneming tussen de oren te krijgen dat het niet alleen om de aandeelhouders gaat.'

Toch lijkt het soms een ingewikkelde strijd, omdat het grootkapitaal zo machtig en rijk is.

'Dat is ook zo. Maar we kunnen als burger naar de rechter stappen om af te dwingen dat bijvoorbeeld het Verdrag van Parijs daadwerkelijk geëerbiedigd wordt. Daar hebben we een mooi recent voorbeeld van, waarbij een bedrijf als Shell van de rechter meer moet doen om klimaatverandering te voorkomen. Dat kunnen wij als burger doen! Er zijn wel middelen, maar het ligt niet naast de deur, dus we moeten daar moeite voor gaan doen.'

Never waste a good crisis, luidt het adagium. Denkt u dat de coronacrisis zal worden aangegrepen om veranderingen door te voeren?

'Ik hoop daarop. Maar de tekenen zijn niet al te gunstig, omdat we zo snel mogelijk terug lijken te willen naar het oude normaal. Tegelijk zijn de tekenen ook niet alleen maar ongunstig, zoals de rechterlijke uitspraak tegen Shell, wat een signaal is dat het ook anders kan. De Financial Times berichtte dat Shell de uitspraak als aanleiding heeft genomen om binnen de eigen organisatie het streven om 50 procent minder CO-uitstoot in 2030 te hebben, ook daadwerkelijk serieus te nemen. Het beeld is dus gemengd: sommige indicaties zijn business as usual, maar er zijn ook stapjes die de goede kant op gaan. We zullen het zien.'